حوزه و مکاتب حدیثی سجستانیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار علوم قرآن و حدیث، گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشکده علوم انسانی حضرت نرجس (س)، دانشگاه ولی عصر (عج) رفسنجان؛ «نویسنده مسئول»

2 . دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه سیستان و بلوچستان

3 کارشناس ارشد تفسیر و علوم قرآن دانشگاه قم

چکیده

سجستان، ناحیه پهناوری در شرق اسلامی است که در آن راویان و محدثان به فعالیت و تلاش برای اخذ و نشر حدیث و توسعه و تعمیق معارف آن پرداخته و آثار متعددی فراهم آورده‌اند. این نوشتار ضمن بررسی حوزه حدیثی سجستان، از جهت محدوده زمانی به بررسی تلاش‌های علمی حدیثی دانشیان آن حوزه، به‌طور عمده در پنج قرن نخست هجری قمری می‌پردازد. پژوهش حاضر از رهگذر روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به نتایج زیر تأکید می‌کند: 1. از جمله مناطقی از ایران که سهم ممتازی در نقل و نگارش حدیث، نشر آثار حدیثی و توسعه و تعمیق معارف آن به‌ویژه در زمینه حدیث اهل سنت داشته‌اند؛ حوزه سجستان بوده‌ است؛ 2. بیشتر کوشش‌های سجستانیان در عرصه أخذ، نقل و نشر حدیث، متوجه جامع‌نویسی، شرح‌نگاری، حاشیه‌نویسی، غریب‌نویسی، علل‌نویسی و بازتنظیم تألیفات پیشین و معرفی راویان یا مؤلفان آنان شده است؛ 3. اوج فعالیت حدیثی و محدثان شیعه با حضور نام‌آورانی چون حریز سجستانی در قرن دوم بوده است و در ارتباط با حدیث اهل تسنن، به‌ویژه در شهرهای زَرَنج و بُست، در قرن‌های سوم و چهارم با حضور ابن کرام (۲۵۵ق)، ابوداوود سجستانی (۲۷۵ق)، عبدالله بن ابی‌داوود (۳۱۶ق)، ابن‌حبّان بستی (۳۵۴ق) و خطّابی بستی (۳۸۸ق) بیشترین تجمع و فعالیت محدثان صورت گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Introduction to Sejestan Hadith Circle

نویسندگان [English]

  • Mahdi Esmaeili Sadrabadi 1
  • alireza Heydarynasab 2
  • Morteza Heidarinasab 3
1 . Assistant Professor of Quranic Sciences and Hadith, Department of Islamic Studies, Faculty of Humanities Hazrat Narjes (S), Vali-e-Asr University of Rafsanjan, Iran; (Corresponding Author)
2 . Associate Professor of Quranic and Hadith Sciences, University of Sistan and Baluchestan, Iran;
3 . Master's Graduate in Quranic Exegesis and Sciences, University of Qom, Iran; (mhny744@gmail.com).
چکیده [English]

Sijistan, a vast region in the eastern Islamic world, served as a center where narrators and hadith scholars engaged extensively in the acquisition, transmission, and dissemination of hadith knowledge. They produced numerous works, significantly contributing to the depth and breadth of Islamic sciences. This study investigates the hadith activity in Sijistan, focusing on the first five centuries AH, with an emphasis on scholarly endeavors in hadith transmission, compilation, and commentary. Using a descriptive-analytical method and library-based sources, the study highlights the following: 1- Sijistan emerged as one of the key regions in Iran contributing significantly to the narration, documentation, dissemination, and scholarly interpretation of hadith, especially within Sunni traditions. 2- Sijistani scholars primarily focused on compiling comprehensive hadith collections, writing commentaries, glossaries, exploring rare linguistic usages (gharib), analyzing causes (‘ilal), re-organizing previous works, and documenting the lives of narrators and authors. 3- The zenith of Shia hadith scholarship in the region occurred during the second century AH with figures such as Hariz Sijistani. In the context of Sunni traditions, the cities of Zarang and Bust became vibrant centers of activity during the third and fourth centuries AH, featuring prominent scholars such as Ibn Karram (d. 255 AH), Abu Dawood Sijistani (d. 275 AH), Abdullah bin Abi Dawood (d. 316 AH), Ibn Hibban Busti (d. 354 AH), and Khattabi Busti (d. 388 AH).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sajistan
  • Hadith seminary
  • Bast
  • Zaranj
  • the first five centuries AH
  1. ابن‌حِبّان بُستی، محمد. الثقات. حیدر آباد الدکن الهند: مؤسسه الکتب الثقافیه، الطبعه الأولی، 1393ق.
  2. ابن‌حِبّان بستی، محمد. صحیح ابن حبان بُستی. تحقیق: شعیب الأرنؤوط، بیروت: مؤسسه الرساله، الطبعه الثانیه، 1414ق.
  3. ابن‌حِبّان بُستی، محمد. المجروحین. تحقیق: محمود ابراهیم زاید، مکه المکرمه: دارالباز للنشر و التوزیع، بی‌تا.
  4. ابن حنبل، احمد. مسند احمد. بیروت: دار صادر، بی‌تا.
  5. ابن حوقل، محمد. صوره الأرض. بیروت: دار صادر، الطبعه الثانیه، 1938م.
  6. ابن عساکر، علی بن حسن. تاریخ مدینه دمشق. بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1415ق.
  7. ابن نجار بغدادی، احمد. المستفاد من ذیل تاریخ بغداد. مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، الطبعه الاولی، 1417ق.
  8. ابوداوود سِجِستانی، سلیمان بن اشعث. سؤالات الآجری لابی داود. بیروت: مؤسسه الریان للطباعه و النشر و التوزیع، الطبعه الأولی، 1418ق.
  9. ابوداوود سِجِستانی، سلیمان بن اشعث. رساله ابی داوود الی اهل مکه فی وصف سننه. تحقیق: محمد صباغ، بیروت: دارالعربیه، بی‌تا.
  10. ابوداوود سِجِستانی، سلیمان بن اشعث. سؤالات ابی داوود لاحمد. بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
  11. ابوالفداء، اسماعیل بن علی. تقویم البلدان. قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه، الطبعه الأولی، 2007م.
  12. ابوریه، محمود. أضواء علی السنه المحمدیه. بی‌جا: نشر البطحاء، الطبعه الخامسه، بی‌تا.
  13. ادریسی، محمد بن محمد. نزهه المشتاق فی إختراق الآفاق. بیروت: عالم الکتب، الطبعه الأولی، 1409ق.
  14. اصطخری، ابراهیم بن محمد. مسالک الممالک. بیروت: دار صادر، 1927م.
  15. بجنوردی، سید کاظم. دائره المعارف بزرگ اسلامی. تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی، چاپ دوم، 1374ش.
  16. بروسوی، محمد بن علی. أوضح المسالک إلی معرفه البلدان و الممالک. بیروت: دارالغرب الاسلامی، الطبعه الأولی، 1427ق.
  17. بغدادی، اسماعیل پاشا. هدیه العارفین. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  18. پاکتچی، احمد. جوامع حدیثی اهل سنت. تهران: دانشگاه امام صادق×، چاپ اول، 1391ش.
  19. پیری، محمد رضا و دیگران. سیر تاریخی حدیث در سیستان عصر ظهور. نشریه کتاب و سنت، شماره 4، 1393ش.
  20. حبیبی، عبدالحی. تاریخ افغانستان بعد از اسلام. تهران: افسون، 1380ش.
  21. حداد عادل، غلامعلی. دانشنامه جهان اسلام. (ج3) تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی، 1376ش.
  22. حداد عادل، غلامعلی. دانشنامه جهان اسلام. (ج21) تهران: مؤسسه فرهنگی هنری کتاب مرجع، 1395ش.
  23. حموی، یاقوت بن عبدالله. معجم البلدان. بیروت: دار احیاء التراث، 1399ق.
  24. حمیری، محمد بن عبدالله. الروض المعطار فی خبر الأقطار. محقق: إحسان عباس، بیروت: مکتبه لبنان، الطبعه الثانیه، 1984م.
  25. حیدری نسب، علیرضا. درآمدی بر حوزه حدیثی سجستان و راویان و محدثان آن. دانشگاه سیستان و بلوچستان، چاپ اول، 1400ش.
  26. خطّابی بُستی، حمد بن محمد. معالم السنن. حلب: المطبعه العلمیه، الطبعه الأولی، 1351ق.
  27. خطّابی بُستی، حمد بن محمد. أعلام الحدیث. تحقیق: محمد بن سعد، مکه المکرمه: جامعه أم القری، الطبعه الأولی، 1409ق.
  28. خطّابی بُستی، حمد بن محمد. الغنیه عن الکلام و اهله. بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
  29. خطیب بغدادی، احمد بن علی. تاریخ بغداد. بیروت: دارالکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 1417ق.
  30. ذهبی، محمد بن احمد. میزان الإعتدال فی نقد الرجال. بیروت: دار المعرفه للطباعه و النشر، الطبعه الاولی، 1382ق.
  31. ذهبی، محمد بن احمد. تاریخ الإسلام. تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی، الطبعه الأولی، 1407ق.
  32. ذهبی، محمد بن احمد. سیر أعلام النبلاء. تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نُعَیم العرقسوسی، بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ نهم، 1413ق.
  33. ذهبی، محمد بن احمد. تذکرة الحفاظ. تحقیق ابی الزهراء حازم قاضی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  34. زرکلی، خیرالدین. الأعلام. بیروت: دارالعلم للملایین، الطبعه الخامسه، 1980م.
  35. سِجزی وائلی بکری، عبیدالله بن سعید بن حاتم. رساله الإمام السِجزی فی الرد على من أنکر الحُرّف والصوت. تحقیق: محمد باکریم باعبدالله، المدینه المنوره: عمادة البحث العلمی بالجامعه الإسلامیه، الطبعه الثانیه، 1423ق/2002م.
  36. سمعانی، عبدالکریم بن محمد. الأنساب. بیروت: دار الجنان للطباعه و النشر و التوزیع، الطبعه الأولی، 1408ق.
  37. شهرستانی، عبدالکریم. الملل و النحل. تحقیق محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفه، بی‌تا.
  38. صدوق، محمد بن علی. من لایحضره الفقیه. تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، بی‌تا.
  39. صفدی، صلاح الدین. الوافی بالوفیات. احمد ارناؤوط، بیروت: دار احیاء التراث، 1420ق.
  40. طباطبایی، سید کاظم. مسند نویسی در تاریخ حدیث. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1377ش.
  41. طبری، محمد بن جریر. تاریخ الأمم و الملوک. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
  42. طوسی، محمد بن حسن. تهذیب الأحکام. تحقیق سید حسن خرسان، طهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1365ش.
  43. طوسی، محمد بن حسن. الفهرست. قم: مؤسسه نشر الفقاهه، الطبعه الأولی، 1417ق.
  44. طهرانی، آقابزرگ. الذریعه الی تصانیف الشیعه. بیروت: دارالأضواء، 1403ق.
  45. عسقلانی، احمد بن حجر. لسان المیزان. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، الطبعه الثانیه، 1390ق.
  46. عسقلانی، احمد بن حجر. تهذیب التهذیب. بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1404ق.
  47. عسقلانی، احمد بن حجر. الإصابه فی تمییز الصحابه. تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 1415ق.
  48. قفطی، علی بن یوسف. انباه الرواه علی أنباه النحاه. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: المکتبه العصریه، الطبعه الأولی، 1424ق.
  49. کرمی، محمد بن احمد. احسن التقاسیم. بیروت: دار صادر، الطبعه الثانیه، بی‌تا.
  50. مجهول. تاریخ سیستان. تحقیق: ملک الشعراء بهار، تهران: پدیده خاور، چاپ دوم، 1314ش.
  51. مدیر شانه‌چی، کاظم. علم الحدیث و درایه الحدیث. قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1377ش.
  52. معارف، مجید. جوامع حدیثی اهل سنت. تهران: سمت، چاپ اول، 1383ش.
  53. مفید، محمد بن محمد. الإختصاص. تحقیق: علی اکبر غفاری، سید محمود زرندی، بیروت: دار المفید، چاپ دوم، 1414ق.
  54. مهریزی، مهدی. حوزه‌ها و مکاتب حدیثی. قم: دارالحدیث، چاپ اول، 1397ش.
  55. نجاشی، احمد بن علی. فهرست اسماء مصنفی الشیعه. قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، الطبعه الخامسه، 1416ق.
  56. نووی، محیی الدین بن شرف. تهذیب الأسماء و اللغات. تحقیق مصطفی عبدالقار عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
  57. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب. البلدان. بیروت: دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 1422ق.