حجیت آراء اجتهادی صحابه در حوزه تفسیر

کاظمی, سید محسن

doi:10.22034/pht.2024.13030.1307

حجیت آراء اجتهادی صحابه در حوزه تفسیر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

سید محسن کاظمی

استادیار جامعة المصطفی ص العالمیة، مدیرگروه علوم قرآن و حدیث

10.22034/pht.2024.13030.1307

چکیده

گرچه تردیدی در اهمیّت آرای اجتهادی صحابه تفسیری پیامبر اکرم(ص) نیست، ولی پذیرش حجیّت آراء تفسیری آن‌ها قابل مناقشه است؛ زیرا که با پذیرش حجیّت، می‌توان به آراء تفسیری ایشان همانند روایات نبوی استناد جست و از طریق آن ـ به عنوان دلیل اجتهادی ـ به کشف مراد الهی پرداخت. مطالعات صورت گرفته که عمدتاً در مصادر فقهی و اصولی به انجام رسیده، حکایت از وجود نوعی نظام مفهومی، با مبانی و ادلّه‌ای متمایزی دارد که خصوصاً با توجه به اقتضائات خاصّ تفسیری، بسیاری از آن‌ها مورد غفلت قرار گرفته است؛ از این رو مدعیان و منکران با مشکل عدم تحریر محلّ نزاع از یک سو، و عدم تنقیح مبانی و ادلّه مسأله از سوی دیگر مواجه هستند. این مقاله با روش تحلیلی نخست به تبیین امور پیشگفته و سپس نقد آن‌ها می‌پردازد و در نهایت نظریّه حجیّت را فاقد مبنای متقن و ادله وافی می‌داند. التزام به اصالت حجیّت ظنون، جریان‌پذیری نظریّه حجیّت در تفسیر و در همه حوزه‌های معارفی آن، جواز تقلید از میّت، و... از جمله مبانی هستند که در این مقاله مورد نقد قرار گرفته‌اند. ادله‌ای همچون ویژگی‌های متمایز صحابه، رجوع جاهل به عالم، انسداد باب اجتهاد و دیگر ادله قرآنی و روایی نیز با نقدهایی مواجه گردیده‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Authority of the Interpretative Opinions of the Companions in Exegesis

نویسنده [English]

sayed mohsen kazemi

Assistant Professor, Al-Mustafa International University, Head of Quranic and Hadith Sciences Department

چکیده [English]

The interpretative insights and ijtihad of the companions of the Prophet Mohammad (Peace Be Upon Him and His Progeny) hold significant importance; however, their authoritative role in the realm of exegesis is a subject of debate. Accepting their opinions as authoritative could allow them to be used as evidence for interpreting the divine intent, similar to Prophetic traditions. Existing studies, mainly within jurisprudential and usuli sources, suggest a distinct conceptual system with specific principles and evidence, which are often overlooked, especially in the context of exegesis. Therefore, both proponents and opponents face challenges such as insufficient clarification of the issues and lack of thorough examination of the principles and evidence. This article uses an analytical method to first explain the aforementioned issues and then critiques them, concluding that the theory of authority lacks a solid basis and sufficient evidence. The article critiques principles such as the primacy of the authority of presumed knowledge, the applicability of the theory of authority in exegesis, and the permissibility of following the deceased. It also critically examines evidence such as the distinctive features of the companions, the reliance of the ignorant on the knowledgeable, the closure of the door of ijtihad, and other Quranic and hadith-based evidence.

کلیدواژه‌ها [English]

Companion Interpreters
Interpretative Ijtihad
Hadith Mawquf
Ijtihad and Taqlid
Closure of Primary Knowledge and Secondary Knowledge (ilmi)

مراجع

ابن‌المبّرد، یوسف بن حسن، غایة السؤل إلی علم الأصول، کویت: غراس، 1433ق.
ابن‌تیمیة، احمد، مجموع الفتاوی، مدینه: مجمع الملک فهد، 1416ق.
ابن‌حزم، علی، الإحکام فی أصول الأحکام، بیروت: دارالآفاق الجدیدة، بی‌تا.
ابن‌حنبل، احمد، المسند، بی‌جا، مؤسسة الرسالة، 1421ق
ابن‌صلاح، عثمان بن عبدالرحمان، ادب المفتی و المستفتی، مدینه: مکتبة العلوم و الحکم، 1423ق.
ابن‌قدامه، عبدالله، روضة الناظر وجنة المناظر، بی‌جا، مؤسسة الریّان، 1423ق.
ابن‌قیّم، محمد، اعلام الموقعین عن ربّ العالمین، بیروت: دارالکتب العلمیّه، 1411ق.
ابن‌قیم، محمد، التبیان فی أیمان القرآن، مکه: دار عالم الفوائد، 1429ق.
آجری، محمد، الشریعة، ریاض: دارالوطن، 1420ق.
آمدی، علی، الإحکام فی أصول الأحکام، تحقیق عبد الرزاق عفیفی، بیروت: المکتب الإسلامی، بی‌تا.
أمیر پادشاه، محمد امین، تیسیر التحریر، مصر: بی‌نا، 1403ق.
بکر اسماعیل، محمد، دراسات فی علوم القرآن، بی‌جا، دارالمنان، 1419ق.
بلقاسم بن ذاکر، الاجتهاد فی مناط الحکم الشرعی، بی‌جا، مرکز تکوین للدراسات، 1435ق.
بنت الشاطی، عائشه، الإعجاز البیانی للقرآن، بی‌جا، دارالمعارف، بی‌تا.
تبریزی، موسی، اوثق الوسائل، قم: کتبی نجفی، 1369.
جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت: دارالعلم للملایین، 1410ق.
جوینی، عبدالملک، التلخیص فی أصول الفقه، تحقیق: عبدالله جولم، بیروت: دارالبشائر الإسلامیة، بی‌تا.
حاکم، محمد، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1411ق.
حاکم، محمد، معرفة علوم الحدیث، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1397ق.
خلف، عبدالجواد، مدخل الی التفسیر و علوم القرآن، قاهره: دارالبیان العربی، بی‌تا.
خمینی، سید مصطفی، تحریرات فی الأصول، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418ق.
دمشقی، خلیل، إجمال الإصابة، کویت: جمعیة إحیاء التراث الإسلامی، 1407ق.
ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسّرون، قاهره: مکتبة وهبة، بی‌تا.
راغب، حسین، مفردات الفاظ القرآن، لبنان: دارالعلم، 1412ق.
زحیلی، محمد مصطفی، الوجیز فی أصول الفقه، دمشق: دارالخیر، 1427ق.
زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان، بی‌جا، مطبعة عیسی البانی، بی‌تا.
زرکشی، محمد بن عبدالله، البحر المحیط فی اصول الفقه، بی‌جا، دارالکتبی، 1414ق.
سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
سبحانی، جعفر، الرسائل الأربع، قم: مؤسسه امام صادقg، 1415ق.
سبحانی، جعفر، العقیدة الإسلامیّة، قم: مؤسسه امام صادق‌ع، 1386.
سبکی، علی، الإبهاج فی شرح المنهاج، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1416ق.
سلمی، عیاض، أصول الِفقه الذی لا یَسع الفَقیه جَهله، ریاض: دارالتدمریة، 1426ق.
سمعانی، منصور، قواطع الأدلّة فی الأصول، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1418ق.
سید مرتضی، علی بن الحسین، رسائل، قم: دارالقرآن، 1405ق.
سیوطی، عبدالرحمان، تدریب الراوی، بی‌جا، دار طیبة، بی‌تا.
شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات، بی‌جا، دار ابن‌عفان، 1417ق.
شنقیطی، محمد امین، اضواء البیان، بیروت: دارالفکر، 1415ق.
شوکانی، احمد، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، مصر: المکتبة التجاریة الکبرى، 1356.
شیخ بهایی، محمد، الوجیزة فی علم الدرایة، قم: بصیرتی، 1290ش.
شیرازی، ابراهیم، التبصرة فی أصول الفقه، دمشق: دارالفکر، بی‌تا.
شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، بیروت: دارالرائد العربی، 1970م.
صدر، سید محمد باقر، بحوث فی علم الأصول، بی‌جا، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، 1417ق.
صرصری، سلیمان بن عبدالقوی، شرح مختصر الروضة، بی‌جا، مؤسسة الرسالة، 1407ق.
طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج، مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.
طبسی، محمدعلی، اعتبارسنجی روایات اهل‌بیت درباره حجیّت تفسیر صحابه، پژوهش‌های قرآنی، شماره 2: 1398ش.
طیار، مساعد بن سلیمان، فصول فی اصول التفسیر، بی‌جا، دوم: دار ابن‌الجوزی، 1423ق.
عبدالرحمان، معجم المصطلحات، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
علوی، سید عادل، القول الرشید فی الإجتهاد و التقلید، قم: انتشارات نجفی مرعشی، 1421ق.
غزالی، محمد، المستصفى، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1413ق.
غزالی، محمد، المنخول من تعلیقات الأصول، تحقیق محمد حسن هیتو، بیروت: دارالفکر المعاصر، سوم: 1419ق.
فاسی، محمد بن حسن، الفکر السامی فی تاریخ الفقه، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1416ق.
فراهیدی، خلیل، کتاب العین، قم: انتشارات هجرت، 1410ق.
فسوی، یعقوب، المعرفة والتاریخ، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1401ق.
قطان، مناع، مباحث فی علوم القرآن، بی‌جا، مکتبة المعارف، 1421ق.
ماتریدی، محمد بن محمد، تأویلات أهل السنة، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1426ق.
محلی، محمد بن احمد، شرح الورقات فی اصول الفقه، فلسطین: جامعة القدس، 1420ق.
مرداوی، علی بن سلیمان، التحبیر شرح التحریر، ریاض: مکتبة الرشد، 1421ق.
مصباح، محمدتقی، قرآن‌‌شناسی، تحقیق غلامرضا عزیزی‌کیا، مؤسسه قم: امام خمینی، 1392.
معرفت، محمدهادی، صحابه از نظر قرآن و اهل‌بیتb، پیام جاویدان، شماره 7: 1384ش.
معرفت، محمدهادی، التفسیر الأثری الجامع، قم: التمهید، 1378.
منیاوی، محمود، الشرح الکبیر لمختصر الأصول، مصر: المکتبة الشاملة، 1432ق.
منیاوی، محمود، المعتصر من شرح مختصر الأصول، مصر: المکتبة الشاملة، 1432ق.
موسویان، سید علی، نقد مستندات روایی حجیّت اجتهادات صحابه، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال 53، شماره اول، صص51-72: 1399.
میرداماد، محمدباقر، الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة، قم: دارالحدیث، 1422ق.
میلانی، علی، حدیث اقتدا به شیخین در ترازوی نقد، قم: الحقایق، 1386.
نائینی، محمد حسین، اجود التقریرات، قم: انتشارات مصطفوی، 1368.
نائینی، محمد حسین، فوائد الأصول، بی‌جا، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
نووی، یحیی بن شرف، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، بیروت: دار احیاء، 1392ق.
ولّوی، محمد بن علی، ذخیرة العقبى فی شرح المجتبى، بی‌جا، دارالمعراج، 1416ق.