بررسی تضعیف ابوالمفضل شیبانی در تحریف و جعل اسناد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری تاریخ اهل بیت (ع)، مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی، جامعة المصطفی العالمیة،قم،ایران

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم،قم،ایران

چکیده

ابوالمفضل شیبانی (م. ۳۸۷ق) از جمله راویان پرکاری است که روایات پرشماری در منابع حدیث و کلام فرق اسلامی دارد و حتی جمعی از بزرگان فریقین او را به حافظ‌بودن می‌ستایند. با وجود این، گاه دخل و تصرفات غیرمتعهدانه‌ای در نقل روایات و اسناد داشته و جمعی از رجالیان متقدم مانند جمع زیادی از مشایخ نجاشی و برخی از بزرگان عامی سدۀ چهار و پنج همچون دارقطنی و برخی از شاگردان روایی شیبانی او را تضعیف کرده‌اند. از امامیه نیز بزرگانی چون ابن‌غضائری او را متهم به سندسازی می‌کند. اما جمعی از عالمان سده‌های اخیر، پیشنیان رجالی را به تندروی یا تأثیرپذیری از نگرش‌های کلامی عامه در تضعیف متهم کرده‌اند. بنابراین، مسأله اصلی مقاله، یافتن راه‌هایی برای قضاوت در این اختلافات است. یافته تحقیق آن است که نقد‌های این عالمان بر تضعیفات پیشینیان نا‌تمام است و با روش‌هایی تاریخی مانند ابحاث طبقاتی و بررسی‌های تطبیقی منابع می‌توان برخی از تحریفات شیبانی را کشف کرد. همچنین شیبانی مانند برخی از جریان‌های حدیثی رقیب امامیه، گاه با مقابله به مثل، اسنادی ساختگی در تأیید مذهب ارائه داده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Assessment of Abu al-Mufaddal Sheibani’s Undermining [Tadh’eef] in Distorting and Forging Documents

نویسندگان [English]

  • Muhammad Taqi Zakiri 1
  • Amid Reza Akbari 2
1 PhD in History of Ahl al-Bayt (A.S), Higher Education Center of Islamic History, Conduct [Sirah] and Civilization of Al-Mustafa International University,Qom,Iran
2 PhD Candidate in Quranic and Hadith Sciences, Qom University, Qom, Iran
چکیده [English]

Abu al-Mufaddal Sheibani (d. 387 AH/ 997 CE) is one of the prolific narrators who has numerous narrations in the sources of hadith and theology of Islamic sects and even a group of great scholars praise him for being a memorizer [hafiz]. However, he sometimes interfered and made non-committal interventions in the narrating narrations and documents, and a group of early rijalis [biographical evaluation specialists], such as a large number of Najashi’s teachers and some Sunni scholars of the fourth and fifth centuries such as Daraqutni and some students of Sheobani narration, debilitated him. Amon the Imami scholars such as Ibn Ghazairi also accuse him of forging documentation. But several scholars in recent centuries have accused predecessor rijali of being extremist or influenced by Sunni theological attitudes in undermining. Therefore, the main issue of the article is to find ways to judge these disputes. The research finding indicates that the critiques of these scholars on the undermining of their predecessors are incomplete and some historical distortions of Sheibani can be discovered by historical methods such as discussions concerning the classes [in bibliographical evaluation] and comparative studies of sources. Also, Sheibani, like some rival hadithi trends of the Imamia, has sometimes presented fake documents in support of the religion in retaliation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abu al-Mufaddal Sheibani
  • Forging Document
  • Distortion
  • Hadithi Heritage
  • Rijalian [ =Biographical Evaluation] Approach
  1. 1. ابن‌ابی‌شیبة، عثمان، مسند ابن‌ابی‌شیبة، تحقیق: عادل یوسف العزازی وأحمد المزیدی، ریاض: دارالوطن، بی‌تا.

    2. ابن‌ابی‌عاصم، ضحاک بن مخلد، کتاب السنة، بیروت: المکتب الاسلامی، سوم، ۱۴۱۳ق.

    3. الخصال، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: نشر جامعه مدرسین حوزه، 1362ش.

    4. ابن‌بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضاA، تحقیق: مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان، 1387ق.

    1. 5.  ابن‌بابویه، محمد بن علی، کمال الدین، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: نشر جامعه مدرسین حوزه، 1395ق.
    2. 6.  ابن‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: نشر جامعه مدرسین حوزه، ۱۴۱۳ق.

    7. ابن‌حبان، محمد تمیمی بستی، المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، تحقیق: محمد ابراهیم زاید، دارالباز للنشر و التوزیع، مکه مکرمه، بی‌تا.

    8. ابن‌حجر عسقلانی، أحمد بن علی، لسان المیزان، تحقیق: دائرة المعرف النظامیة الهند، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.

    9. ابن‌داوود حلی، تقی‌الدین حسن بن علی، الرجال، تهران: انتشارات دانشگاه تهران: 1405ق.

    10. ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، تحقیق: محمد بن صامل‏ سلمی، طائف: مکتبة الصدیق‏، بی‌تا.

    11. ابن‌شاذان، محمد بن احمد، مائة منقبة من مناقب امیر المؤمنین و الائمه، تحقیق: مدرسه امام مهدی عج، قم: نشر مدرسه امام مهدی عج، ۱۴۰۷ق.

    12. ابن‌شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف: المطبعة الحیدریة، ۱380ق.

    1. 13.  ابن‌شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی،، مناقب آل ابی‌طالب، قم: نشر علامه، ۱۳۷۹ق.

    14. ابن‌طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنه، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: نشر دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.

    1. 15.  ابن‌طاووس، علی بن موسی، التحصین لأسرار مازاد من کتاب الیقین، تحقیق: اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی، قم: دارالکتاب، ۱۴۱۳ق.
    2. 16.  ابن‌طاووس، علی بن موسی، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع‏، قم: دارالرضی، 1330ق.
    3. 17.  ابن‌طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل و نجاح المسائل‏، قم: بوستان کتاب‏، 1406ق.
    4. 18.  ابن‌طاووس، علی بن موسی، الیقین بإختصاص مولانا علیA بإمرة المؤمنین، تحقیق: اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی، قم: دارالکتاب، ۱۴۱۳ق.

    19. ابن‌عساکر، علی بن الحسن، تاریخ مدینه دمشق، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۵ق.

    20. ابن‌غضائری، احمد بن حسین بن عبیدالله، رجال، تحقیق: محمدرضا حسینی جلالی، قم: دارالحدیث، ۱۳۶۴ش.

    21. ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات‏، تصحیح عبد الحسین امینی‏، نجف: دارالمرتضویة، 1356ش‏.

    22. ابن‌کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.

    23. ابن‌مغازلی، علی بن محمد، مناقب علی بن ابی‌طالب، بی‌جا، انتشارات سبط النبی، ۱۳۸۴ش.

    24. ابن‌مقاتل، ابو الفتح محمد بن الحسن بغدادی المجالس النمیریة، سلسله تراث العلویین، تحقیق: ابوموسی حریری، لبنان: دار لأجل المعرفة، بی‌تا.

    25. أبوشُهبة، محمد بن محمد بن سویلم، الوسیط فی علوم ومصطلح الحدیث، دارالفکر العربی، نشر در الشاملة: 1431ق.

    26. احمد بن حنبل، مسند الإمام أحمد بن حنبل‏، تحقیق: شعیب ارنؤوط و جمعی از محققین به اشراف: عبدالله بن عبدالمحسن‏ ترکى، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1416ق.

    27. احمدی میانجی، علی، مواقف الشیعه، قم: مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۴۱۶ق.

    28. اکبری، عمیدرضا، بررسی اختلافات مبانی قدما و متأخران امامیه در تضعیفات رجالی، قم: پایان نامه سطح3 حوزه، 1397ش.

    29. اکبری، عمیدرضا، (1399ش. «تفاوت طبقات اسناد ابوالمفضل شیبانی و برخی از محدثان معاصر او»، پایگاه الآثار، 16 دی.( alasar.blog.ir/1399/09/16/shaibani)

    30. انصاری، حسن (1393ش. «متن شیعی مجعول و منسوب به محمد بن جریر طبری»، پایگاه کاتبان، ۲۶ مرداد. (ansari.kateban.com/post/2166)

    1. 31.  انصاری، حسن، L’imamat et l’Occultation selon l’imamism، هلند: بریل، ۲۰۱۷م.

    32. بحرانی، هاشم بن سلیمان، مدینة المعاجز الائمة الإثنی عشر، قم: مؤسسه معارف اسلامیه، ۱۴۱۳ق.

    33. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، تصحیح جلال‌الدین‏ محدث، قم: دارالکتب الإسلامیة، 1371ق.

    34. بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد أو مدینة السلام، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.

    1. 35.  بغدادی، احمد بن علی، موضح اوهام الجمع و التفریق، تحقیق: عبد المعطی امین قلعجی، بیروت: دارالمعرفة، ۱۴۰۷ق.

    36. بیاضی نباطی، علی بن محمد، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، تحقیق: رمضان میخائیل، نجف: نشر المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۴ق.

    37. پاکتچی، احمد، «ابوالمفضل شیبانی»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳ش.

    1. 38.  پاکتچی، احمد، (۱۳۷۹ش. «اصحاب حدیث»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

    39. جدیع، ‌‌‌عبدالله بن یوسف، تحریر علوم الحدیث، بیروت: مؤسسة الریان للطباعة والنشر، 1424ق.

    40. جعفریان، رسول، فضائل علی بن ابی‌طالب و کتاب الولایة، قم: دلیل ما، ۱۳۷۹ش.

    41. حائری مازندرانی، محمد بن اسماعیل‏، منتهى المقال فی أحوال الرجال‏، قم: موسسة آل البیتD لإحیاء التراث‏، 1416ق.

    42. حاج منوچهری، فرامرز، مدخل «اصل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد 10، تهران: 1367ش.

    43. حلی، علی بن یوسف بن مطهر، العدد القویه لدفع المخاوف الیومیه، تحقیق: مهدی رجایی و محمود مرعشی، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی، ۱۴۰۸ق.

    44. خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر، تحقیق: عبد اللطیف حسینی کوهکمره‌ای، قم: نشر بیدار، ۱۴۰۱ق.

    45. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، سلسلة التراث العلوی، ج۷، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، دیار عقل (لبنان. دار لأجل المعرفة، ۲۰۰۷م.

    46. خلال، الحسن بن محمد، المجالس العشرة، تحقیق: مجدی فتحی السید، طنطا: دارالصحابة للتراث، بی‌تا.

    47. دار قطنی، سوالات حمزه، تحقیق: موفق بن ‌‌‌عبدالله بن عبد القادر، ریاض: مکتبة المعارف، ۱۴۰۴ق.

    48. ذاکری، محمد تقی، زندگی فرهنگی سیاسی شلمغانی؛ از استقامت تا انحراف، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1397ش.

    1. 49.  ذاکری، محمد تقی، نقش ابوالمفضل شیبانی در روایات تاریخ اهل‌بیتD، رساله دکتری، مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی وابسته به جامعه المصطفی العالمیه، ۱۳۹۸ش.

    50. ذاکری، محمد تقی – غفوری‌نژاد محمد «مأخذشناسی و بازشناسی محتوای کتاب الاوصیاء شلمغانی»، انتظار موعود، شماره ۵۰، 1394ش.

    51. ذهبی، محمد بن احمد، رسالة طرق حدیث من کنت مولاه فهذا علیA مولاه، تحقیق: سید عبدالعزیر طباطبایی، قم: دلیل ما، 1423ق.

    1. 52.  ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، بیروت: دارالمعرفة للطباعة و النشر، ۱۳۸۲ق.

    53. رازی، تمام بن محمد، فوائد تمام الرازی، تحقیق: حمدی عبد المجید السلفی، الریاض: مکتبة الرشد، 1412ق.

    54. زینلی، غلامحسین، «امامت امامان در صحاح اهل‌سنّت»، کلام اسلامی، شماره۵۲، ۱۳۸۸ش.

    55. سلفی، أبو طاهر، التاسع من المشیخة البغدادیة لأبی طاهر السلفی، الأوراق: 347ق، اسپانیا: مکتبة الأسکوریا، بی‌تا.

    56. سند بحرانی، محمد، الاجتهاد و التقلید فی علم الرجال و اثره فی التراث العقائدی، بقلم: حسن الکاشانی و محمد آل مکباس و مجتبى الاسکندری، قم: مکتبة فدک، 1426ق.

    57. شبیری، سید محمد جواد، «الکاتب النعمانی و کتاب الغیبه»، فصلنامه علوم حدیث، شماره۳، ۱۴۱۹ق.

    58. شجری، مرشد بالله یحیی بن حسین بن اسماعیل، امالی الخمیسیه، بیروت: عالم الکتب، سوم، 1422ق.

    59. شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم: نشر جامعه مدرسین، 1410ق.

    60. شوشتری، قاضی نور الله، الصوارم المهرقة فی جواب الصواعق المحرقة، تصحیح جلال الدین محدث، تهران: چاپخانه نهضت، ۱۳۶۷ش.

    61. صبیحی، أبو أنس إبراهیم بن سعید، النکت الجیاد المنتخبة من کلام شیخ النقاد، الریاض: دار طیبة، الأولى، 1431ق.

    62. صفری فروشانی، نعمت الله، «اعتبار سنجی آموزه بابیت امامان در عصر حضور تا پایان غیبت صغری»، تاریخ اسلام، شماره۷۲، ۱۳۹۶ش.

    63. طاووسی مسرور، سعید - رسول جعفریان، «بازپژوهی حیات علمی ابوالعباس نجاشی و بررسی وثاقت وی»، دو فصلنامه علمی‌پژوهشی کتاب قیم، س8، شمارۀ 19، 1397ش.

    64. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق: محمد باقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.

    65. طبری، عماد الدین محمد بن ابی القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف: المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۳ق.

    66. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث، ۱۳۸۷ق.

    67. طبری، محمد بن جریر [منسوب]، دلائل الامامه، قم: نشر مؤسسه بعثت، ۱۴۱۳ق.

    68. طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، تحقیق: مؤسسه بعثت، قم: دارالثقافة، ۱۴۱۴ق.

    69. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: حسن الموسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چهارم، ۱۴۰۷ق.

    1. 70.  طوسی، محمد بن حسن، رجال الشیخ طوسی، به‌کوشش جواد القیومی الإصفهانی، قم: جامعة المدرسین، 1415ق.
    2. 71.  طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، تحقیق: عباد الله الطهرانی، علی أحمد ناصح، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1411ق.

    72. طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، تحقیق: عبد العزیز طباطبایی، قم: کتابخانه محقق طباطبایی، ۱۴۲۰ق.

    73. الطویل، محمد امین الغالب، تاریخ العلویین، مطبعة الترقی، اللاذقیه، ۱۴۳۴ق.

    74. طیوری، أبو الحسن، الطیوریات، تحقیق: دسمان یحیى معالی - عباس صخر الحسن، السعودیة: أضواء السلف، 1425ق.

    75. عادلزاده، علی، بررسی روایات منسوب به ابوجعفر طبری در دلائل الإمامة، پایگاه الآثار: alasar.blog.ir، 1396ش.

    76. عجری، محمد بن حسن، إعلام الأعلام بأدلة الأحکام، مکتبة المحامی احمد المهدی، موجود در نرم افزار الشاملة الزیدیة، بی‌تا.

    77. عصمة الدولة، ابوالفتح محمد‌ بن ‌معز‌الدولة کوبج، الرسالة المصریة، (منهج العلم والبیان ونزهة السمع والبیان) بی‌جا، المجموعة الکاملة: Archive.org، 2016م.

    78. عطار، رشید الدین، نزهة الناظر فیمن حدث عن أبی القاسم البغوی من الأکابر، تحقیق: مشعل المطیری، بیروت: ابن‌حزم، 1423ق.

    79. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، رجال العلامه الحلی، به‌کوشش محمد صادق بحر العلوم، قم: دارالذخائر، 1411ق.

    80. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم: انتشارات رضی، ۱۳۷۵ش.

    81. قربانی، رضا، «بررسی قدمت احادیث دوازده امام در الکافی»، امامت پژوهی، زمستان، ش12، 1392ش.

    82. قضاعی، محمد بن سلامة، مسند الشهاب، تحقیق: حمدی عبد المجید السلفی، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق.

    83. قندهاری، محمد، «بازشناسی هویت تاریخی سلیم بن قیس هلالی» پایان‌نامه دکتری، دانشگاه تهران: 1398ش.

    84. کتاب سلیم بن قیس هلالی، به‌کوشش محمد انصاری زنجانی، قم: الهادی، 1405ق.

    85. کتانی، محمد بن جعفر، نظم المتناثر من حدیث المتواتر، مصر، دارالکتب السلفیة، بی‌تا.

    86. کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، تحقیق: نعمة ‌‌‌عبدالله، قم: دارالذخائر، ۱۴۱۰ق.

    87. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال (رجال کشی. مشهد: نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق.

    88. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، علی‌اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.

    89. لواسانی، رضا، «تجمیع اخبار اخلاقی در حدیث یا اباذر»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش67، 1399ش.

    90. مامقانی، ‌‌‌عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم: موسسة آل البیتD لإحیاء التراث‏، 1431ق.

    91. مجد، مصطفی، رویکردهای سیاسی عقیدتی ناصر الحق، مجموعه مقالات همایش بین المللی ناصر کبیر، به‌کوشش: سید علی موسوی‌نژاد، قم: مجمع جهانی اهل‌بیتD، 1392ش.

    92. مجلسی محمد تقی بن مقصود علی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تحقیق: حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، ۱۴۰۶ق.

    93. مجلسی محمد تقی بن مقصود علی، لوامع صاحبقرانی (شرح فقیه)، قم: مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.

    94. مجلسی محمد باقر بن محمد تقی بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الاطهار، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

    95. مغربی، نعمان بن محمد شرح الاخبار فی فضائل الأئمة الأطهارD، تحقیق: سید محمد حسینی جلالی، قم: مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: ۱۴۱۴ق.

    96. موسوی تنیانی، اکبر «مناسبات امامیه و زیدیه، از آغاز غیبت صغری تا افول آل بویه»، تحقیقات کلامی، زمستان ۸۹، ۱۳۹۲ش.

    97. نجاشی، احمد بن علی رجال، قم: موسسه نشر اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۳۶۵ش.

    98. نعمانی‏، محمد بن ابراهیم، الغیبة، به‌کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران: صدوق‏، 1397ق.

    99. همدانی، محمد بن عبد الملک، تکملة تاریخ الطبری، تحقیق: البرث یوسف کنعان، بیروت: المطبعه الکاثولیکیة، ۱۹۶۱م.

    100. وحید بهبهانی، محمد باقر، الفوائد الرجالیة، همراه رجال الخاقانى‏، محقق: محمد صادق بحرالعلوم، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، 1362ش.

    101. یاقوت حموی، معجم الادباء، به‌کوشش احسان عباس‏، بیروت: دارالغرب الإسلامی‏، 1993م.

    یونارتی، ابونصر، حدیث ابونصر الیونارتی، نسخه خطی، مکتبه ظاهریة، مجموعه74، برگرفته از نرم افزار جوامع الکلم، بی‌تا

دوره 8، شماره 14
پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی، سال هشتم، شماره 14،بهار و تابستان 1400 ش، ص 9-401
شهریور 1400
صفحه 136-167
  • تاریخ دریافت: 02 آذر 1399
  • تاریخ بازنگری: 29 شهریور 1400
  • تاریخ پذیرش: 16 بهمن 1399