بررسی روایات فریقین دربارۀ آیات آغازین سورۀ برائت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار و عضو هیئت علمی گروه علوم حدیث جامعة المصطفی العالمیة، قم، ایران

2 دانشجوی دکتری تفسیر‌‌ تطبیقی، گروه تفسیر، جامعة‌‌ المصطفی‌‌ العالمیة، قم، ایران

چکیده

آیات آغازین سورۀ برائت برای اعلام بیزاری خدا و رسول او از مشرکان و روشن‌شدن وضعیت آن‌ها در جامعه نوپای اسلامی و پیراستن خانه خدا و کنگره عظیم حج از پیرایه‌‌های شرک نازل شد. پیامبر اسلامJ نخست این آیات را به‌همراه دستورهای دیگر به ابوبکر داده تا در روز حج اکبر به مشرکان ابلاغ کند؛ اما با وحی الهی از او بازستانده و سرپرستی حجاج و اعلام برائت بر عهده امام علیA گذاشته می‌شود. علی‌رغم اتفاق فریقین در اصل داستان، زاویه دیدها و برداشت‌‌های متفاوتی در اصل این ماجرا و محدودبودن آن به سورۀ برائت و نیز تفسیر «رجل منی» و چرایی این اتفاق وجود دارد. این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی و بر اساس مستندات روایی متواتر در کتاب‌‌های تفسیری، تاریخی و روایی فریقین، در صدد است تا اثبات کند امام علیA که به شهادت وحی الاهی، نفس و جان پیامبرJ بود، مأموریت یافت آیات آغازین سورۀ توبه را ابلاغ کند. عبارت «رجل منک» می‌رساند که اگر تنها قرابت فامیلی، دلیل بر افضلیت بود، می‌بایست عباس عموی پیامبرJ که مأمور این ابلاغ می‌شد. این امر نمایان‌گر آن است که «از پیامبرJ ‌‌‌بودن» در این روایت از جنس قرابت‌های فامیلی و نسبی نیست؛ بلکه از جنس قرابت‌ها و مناصب معنوی است. تغییر مأمور ابلاغ آیات برائت با دستور الهی و نزول فرشته وحی، از سویی اعلام افضلیت امام علیA بر دیگر صحابه را دارد و از طرف دیگر جنبۀ زمینه‌‌چینی و آماده‌سازی اذهان جامعه برای پذیرش ولایت و جانشینی حضرت امیرA است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Examining the Narrations of the Two Major Islamic Sects Concerning the First Verses of Surah Bara’ah

نویسندگان [English]

  • Mehdi Rostamnejad 1
  • Muhammad Javad Dashti 2
1 Associate Professor and Faculty Member, Department of Hadith Sciences, Al-Mustafa International University, Qom, Iran
2 PhD in Comparative Exegesis, Al-Mustafa International University, Qom, Iran
چکیده [English]

The first verses of Surah Bara’ah were revealed to express the hatred of God and His Messenger for the polytheists and to clarify their situation in the new-established Islamic society and to inform to purifying the Divine house and the great hajj congress from the veils and ornaments of polytheism. The Prophet of Islam (P) first gave these verses to Abu Bakr along with other instructions to convey to the polytheists on the day of the great hajj; But with divine revelation, the message is taken back from him and the supervision of the pilgrims and the declaration of hatred is bestowed to Imam Ali (A.S). Although both major Islamic sects accept this story itself, there are different perspectives and perceptions in the occurrence itself and its limitation to Surah Bara’ah, as well as the interpretation of “rajulun minni” (a man on behalf of me) and reasons for this occurrence. This article, with a descriptive-analytical method and based on massive narrational documents in interpretive, historical, and narrational books of both sects, seeks to prove that Imam Ali (A.S), who was as the divine revelation testifies the soul and spirit of the Prophet (P) has acquired mission to communicate the first verses of Surah Tawbah. The phrase “rajulun minka” (a man from you) means that if the only familial kinship was the reason for superiority, then Abbas, the uncle of the Prophet (P), should have been the one to be sent on the mission. This shows that “being from the Prophet (P)” in this narration is not a kind of familial and relative kinship but rather, it is a kind of spiritual affinities and positions. The change of the messenger of the verses of Bara’ah by the divine order and the sending down the angel of revelation, on the one hand, declares the superiority of Imam Ali (A.S) over the other companions, and on the other hand, prepares and the minds of the society and provides the ground to accept the guardianship and succession of Imam Al (A.S).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quran
  • Imam Ali (A.S)
  • Surah Tawbah
  • Communication of Hatred
  • Comparative Exegesis
  1. ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمى، طائف: مکتبة الصدیق، اول، 1414ق.
  2. ابن‌طاووس، على بن موسى‏، ‏فلاح السائل و نجاح المسائل، قم‏: بوستان کتاب، ‏1406ق‏‏.
  3. ابن‌الاعرابی، احمد بن ‌محمد بن ‌زیاد، معجم‌ ابن‌الأعرابی، تحقیق: عبدالمحسن ‌‌الحسینی، المملکة‌العربیة ‌السعودیة: دار ابن ‌الجوزی، 1418 ق - 1997م.
  4. ابن‌‌حبان فارسی، علاءالدین‌ علی، صحیح‌ ابن‌حبان‌، تحقیق: شعیب ‌الأرنؤوط، بیروت: مؤسسة ‌الرسالة، 1414ق.
  5. ابن‌‌حجر عسقلانی، احمد بن ‌علی، تقریب‌ التهذیب، تحقیق: مصطفى عبد‌القادر ‌عطا، بیروت: دارالکتب ‌‌العلمیة، 1415ق.
  6. ابن‌‌خلدون، عبدالرحمن، تاریخ‌ ابن‌خلدون، تحقیق: خلیل شحاده، بیروت: دارالفکر، 1408ق.
  7. ابن‌داود الحلی، تقى‌الدین‌ الحسن بن علی، رجال‌ ابن‌داود، تحقیق: سیدمحمدصادق آل‌ بحرالعلوم، قم: منشورات ‌الرضی1392ق.
  8. ابن‌شهرآشوب، محمد بن ‌علی‌مازندرانی، معالم ‌العلماء، قم: بی‌نا، بی‌تا.
  9. ابن‌قولویه قمی: عفربن‌محمد، کامل‌ الزیارات، تحقیق: عبدالحسین ‌امینى، ‏ نجف اشرف: دارالمرتضویة، 1356ش.
  10. ابن‌‌کثیر، اسماعیل بن عمرو، تفسیرالقرآن‌العظیم، تحقیق: محمدحسین ‌شمس‌الدینی، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419ق.
  11. ابن‌‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة‌ والنهایه، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر، 1407ق.
  12. ابن‌‌کثیر، اسماعیل بن عمر، السیرة‌ النبویة، تحقیق: مصطفى‌ عبدالواحد، بیروت: دارالمعرفة، 1395ق.
  13. ابن‌مردویه الأصفهانی، أحمد بن ‌موسى، مناقب‌علی‌ بن‌أبی‌طالبA، تحقیق: عبدالرزاق‌ محمد‌‌حسین حرزالدین، دوم، قم: دارالحدیث، 1424ق.
  14. ابن‌‌ندیم، محمد بن ‌ابی ‌یعقوب ‌اسحاق، الفهرست، تحقیق: رضا تجدد، تهران: مروی، 1393ق.
  15. ابن‌‌هشام حمیری، عبدالملک، السیرة‌ النبویة، تحقیق: مصطفى‌السقا و ابراهیم‌الأبیارى و عبد‌الحفیظ شلبى، بیروت: دارالمعرفة، بى‌تا.
  16. اردبیلی، محمدعلی، جامع‌الروات، قم: مکتبة آیة‌الله‌ العظمى ‌المرعشی ‌النجفی، 1403ق.
  17. امینی، عبدالحسین، الغدیر فی‌الکتاب‌ والسنة والادب، بیروت: دارالکتاب ‌العربی، 1397ق.
  18. آلوسی، سیدمحمود، روح ‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: على ‌عبدالبارى عطیه، ‏ بیروت: دارالکتب العلمیة، ‏‏1415ق‏.
  19. بحرانی، سیدهاشم‌حسینی،البرهان ‌فی‌تفسیر‌القرآن؛ تهران: بنیاد ‌بعثت، 1416ق.
  20. بخاری، محمد بن ‌اسماعیل، صحیح‌البخاری؛ بیروت: دارالفکر، 1401ق.
  21. ترمذی، محمد بن ‌عیسی، سنن‌ الترمذی، تحقیق: عبدالوهاب‌ عبداللطیف، سوم، بیروت: دارالفکر، 1403ق.
  22. تفرشی، سیدمصطفى‌‌ بن الحسین ‌الحسینی، نقد الرجال، قم: مؤسسة آل ‌البیتD لإحیاءالتراث، 1418ق.
  23. تهرانی، آقا‌بزرگ، الذریعة ‌إلی‌تصانیف‌الشیعة، سوم، بیروت: دارالاضواء، 1403ق.
  24. ثعلبی‌نیشابوری، احمد بن ‌ابراهیم، الکشف ‌والبیان، تحقیق: محمد بن ‌عاشور، بیروت: دار‌احیاء التراث ‌العربی، 1422ق.
  25. جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، تحقیق محمدصادق قمحاوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
  26. حاکم‌‌حسکانی، عبیدالله‌ بن ‌عبدالله، شواهد ‌التنزیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران: وزارت ‌فرهنگ وارشاد اسلامی، 1411ق.
  27. حاکم‌نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک ‌علی ‌الصحیحین، تحقیق: یوسف ‌مرعشلی، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
  28. خوئی، سیدابوالقاسم، معجم ‌رجال ‌الحدیث؛ پنجم، بی‌جا، بی‌نا، 1413ق.
  29. دارمی، عبدالله‌ بن ‌رحمن، سنن ‌الدارمی، دمشق: مطبعة‌الاعتدال، 1349ق.
  30. ذهبی، محمد بن ‌احمد، سیر اعلام‌ النّبلاء، تحقیق:‌ شعیب‌ الأرنووط، بیروت: مؤسسة ‌الرسالة، 1413ق.
  31. ذهبی، محمد بن ‌أحمد، الکاشف ‌‌فی معرفة من‌له روایة فی الکتب ‌الستة، تحقیق: محمد عوامة و أحمد محمد نمر الخطیب، بی‌جا، دارالقبلة للثقافة الاسلامیة، مؤسسة‌ علوم‌ القرآن، 1992م.
  32. رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن ‌الحکیم، القاهرة: الهیئة‌المصریة‌ العامة ‌للکتاب، 1990م.
  33. زمخشری، محمود بن ‌عمر، الکشاف عن حقائق‌التنزیل، بیروت: دارالکتاب ‌العربی، 1407ق.
  34. سبحانی: عفر، تذکرة‌الاعیان، موسسه امام ‌صادقA، قم: ۱۴۱۹ق.
  35. سیوطی: جلال‌الدین، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم: کتابخانه مرعشی ‌نجفی، 1404ق.
  36. شاشی، أبوسعید الهیثم بن کلیب، المسند للشاشی، تحقیق: محفوظ ‌الرحمن زین‌الله، المدینة ‌المنورة: مکتبة العلوم و الحکم، 1410ق.
  37. شیبانی، احمد بن‌ حنبل، مسند احمد بن ‌حنبل؛ تحقیق: أحمد محمد شاکر، القاهرة: دارالحدیث، 1416ق.
  38. شیبانی، احمد بن‌حنبل، مسند احمد بن ‌حنبل، بیروت: دارصادر، بی‌تا.
  39. صدوق، محمد بن ‌علی، من‌ لایحضره ‌الفقیة، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسه ‌نشراسلامی، 1413ق.
  40. صدوق، محمد بن‌على، علل‌ الشرایع، تحقیق سیدمحمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف: المکتبة ‌الحیدریة، 1386ق.
  41. صدوق، محمد بن‌علی، کمال ‌الدین وتمام‌ النعمة، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسه‌نشراسلامی، 1405ق.
  42. صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، تحقیق حبیب الرحمن اعظمی، بی‌جا، منشورات المجلس العلمی، بی‌تا.
  43. طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسۀ ‌نشراسلامی، 1417ق.
  44. طبرسی، فضل‌ بن ‌حسن، اعلام‌ الوری، قم: مؤسسة آل‌البیتD لإحیاءالتراث، 1417ق.
  45. طبرسى، فضل ‌بن ‌حسن، مجمع‌ البیان فی تفسیر ‌القرآن، تحقیق: محمدجواد بلاغی، سوم، تهران: ناصر خسرو، 1372ش.
  46. طبری، محمد بن ‌جریر، تاریخ الامم والملوک، تحقیق: محمد ‌أبوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث، 1387ق.
  47. طبری، محمد بن‌ جریر، جامع ‌البیان عن تأویل‌آی ‌القرآن، بیروت: دارالمعرفة، 1412ق.
  48. طوسی، محمد بن ‌حسن، الابواب (رجال‌الطوسی)، تحقیق: جواد القیومی الإصفهانی، قم: موسسه‌نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق.
  49. طوسی، محمد بن‌ حسن، الفهرست، تحقیق: الشیخ جواد القیوم، قم: موسسۀ ‌نشر‌اسلامی، ۱۴۱۷ق.
  50. طوسی، محمد بن‌ حسن، تهذیب‌ الاحکام، تحقیق: سیدحسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب ‌الاسلامیة، 1365ش.
  51. عاملی، سیدجعفر مرتضی، الصحیح من سیرة ‌النبی ‌الأعظم؛ بیروت: دارالهادی، 1415ق.
  52. علامة‌الحلی، أبی‌منصور حسن ‌بن ‌یوسف‌ بن ‌المطهر الأسدی، خلاصة ‌الأقوال، تحقیق: الشیخ جواد القیومی، بی‌جا، مؤسسة‌ نشرالفقاهة، 1417ق.
  53. عیاشی، محمد بن ‌مسعود، تفسیر العیّاشی، تحقیق: سیدهاشم رسولی‌ محلاتی، تهران: چاپخانه علمیه، 1380ق.
  54. فخر رازی، محمد بن ‌عمر، التفسیر الکبیر، بیروت: دار احیاء التراث ‌العربی، 1420ق.
  55. فیض‌کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق: حسین ‌اعلمی، تهران: انتشارات ‌الصدر، 1415ق.
  56. قرطبی، محمد بن ‌احمد، الجامع لاحکام‌ القرآن، تهران: انتشارات‌ ناصرخسرو، 1364ش.
  57. قمی، علی‌ بن ‌ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: سیدطیب موسوی‌ جزائری، قم: دارالکتاب، 1367ش.
  58. کلینی، محمد بن ‌یعقوب، ‌الکافی، تحقیقک على‌اکبر‌ غفارى، تهران: دارالکتب ‌الاسلامیة، 1365ش.
  59. کشى، محمد بن ‌عمر، رجال‌الکشی - اختیار‌معرفة ‌الرجال؛ تحقیق: مهدى‏ رجایى، قم: ‏ مؤسسة آل‌البیتD، 1363 ش.
  60. محب طبری، أبی‌جعفر أحمد، الریاض ‌النضرة فی مناقب ‌العشرة، بیروت: دارالکتب ‌العلمیة، بی‌تا.
  61. مزی، جمال‌الدین ابی‌الحجاج یوسف، تهذیب‌ الکمال، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة‌ الرسالة، 1406ق.
  62. مشهدی، محمد بن ‌محمدرضا قمی، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق: حسین درگاهی، تهران: وزرات ارشاد اسلامی، 1368ش.
  63. مفید، محمد بن ‌محمد، الإرشاد فی معرفة حجج ‌الله علی ‌العباد، قم‏: المؤتمر‌العالمی لألفیة الشیخ ‌المفید، 1414ق.
  64. موصلی، اسماعیل‌ بن ‌محمد، مسند ‌ابویعلی الموصلی، تحقیق: حسین ‌سلیم أسد، دمشق: دارالمأمون للتراث، بی‌تا.
  65. مهدوی، حسن، سهل‌ بن ‌زیاد در آیینه علم رجال؛ قم: مرکز فقهی ائمه ‌اطهارD، 1393ش.
  66. نجاشی، احمد بن ‌علی، رجال ‌النجاشی، قم: مؤسسة النشر‌الاسلامی، 1365 ش‏.
  67. نسائی، احمد بن شعیب، سنن ‌الکبری، تحقیق: سلیمان بنداری، سیدکسروی حسن، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1411ق.
  68. هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع ‌الزوائد و منبع‌ الفوائد، بیروت: دارالکتب ‌العلمیة، 1408ق.

یعقوبی، احمد بن ‌أبى‌یعقوب، تاریخ ‌الیعقوبی، بیروت: دار صادر، بی‌تا

دوره 8، شماره 14
پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی، سال هشتم، شماره 14،بهار و تابستان 1400 ش، ص 9-401
شهریور 1400
صفحه 46-68
  • تاریخ دریافت: 31 مرداد 1399
  • تاریخ بازنگری: 29 شهریور 1400
  • تاریخ پذیرش: 11 بهمن 1399