بررسی سندی و متنی روایات اسباب نزول آیات «إفک» در تفاسیر فریقین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی مدرسه عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی ص

2 دانشجو دکتری دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی قم

چکیده

چکیده
بررسی روایاتِ شأن و سبب نزول آیات قرآن، یکی از مباحثی است که در تفسیر و تبیین برخی از آیه‌ها، بهره برده می‌شود. در منابع تفسیری شیعه و اهل‌سنت دربارۀ آیات «إفک» در سورۀ نور، دو شأن نزول نقل شده است که در بیان مصداق آن‌ها اختلاف‌نظرِ جدی وجود دارد. در روایت نقل‌شده تفاسیر شیعی، افترازننده، عایشه و موردِ اتهام، ماریۀ قبطیه معرفی شده است؛ اما در گزارش تفاسیر عامه، عایشه موردِ اتهام و منافقان، افترازننده هستند. بر اساس فرایند مباحث حدیث‌شناسی و اعتبارسنجی روایات، دو روایت مزبور در شأن نزول آیات، به تحلیل متنی و سندی نیازمندند. این مقاله به بررسی اعتبارسنجی سندی و متنی روایاتِ سبب نزول در ذیل آیات «إفک» پرداخته و اشکالات وارده و نیز میزان کارکرد و تأثیرگذاری آن‌ها در تبیین و هدف آیات مربوطه در تفاسیر شیعه و سنی را بیان می‌کند. یافته‌های پژوهش بر اساس روش تحلیلی، توصیفی و انتقادی، نشان می‌دهد که روایات منقول به‌ویژه آنچه در منابع اهل‌تسنن آمده، از اعتبار بالایی برخوردار نیستند و محتوای آن‌ها با اشکالات فراوانی مواجه است و بیان آن‌ها نه‌تنها در اهداف تفسیری ضرورتی ندارد؛ بلکه موجب اختلافات بیشتر بین فریقین نیز می‌گردد.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Examining the documents and text of the narrations that have been issued in occasion of the revelation of the verses of "Ifk"(slander) in the interpretations of the two great sects of Islam

نویسندگان [English]

  • Hosein alavimehr 1
  • ali seifi aref 2
1 Associate Professor of Jamat ul al-Mustafa University
2 PhD student of sciences of the Holy Quran and hadith, University of azad Qom
چکیده [English]

Abstract
The study of the narrations that have been issued in occasion of the revelation of the verses of the Holy Quran is one of the topics that are used in the interpretation and explanation of some verses of the Holy Qur'an. In Shiite and Ahl al-Sunnah interpretive sources two occasion of revelation have been quoted about the verses of "Ifk"(slander) in Surah Noor, and there is a serious difference of opinion in stating their meaning. In the narration quoted in the Shiite commentaries, the slanderer is Ayisha and the accused is Maryah Ghebtiyeh, but in the report of people of the Sunnah, Aisha is accused and the hypocrites are slanderers. Based on the process of hadith studies and validation of narrations, these two narrations, which were issued in occasion of the revelation of verses, need textual and documentary analysis, This article examines the authenticity of the narrations were issued in occasion of the revelation of verses about "Ifk" and describes the problems as well as the extent of their function and effectiveness in explaining and the purpose of the relevant verses in Shiite and Sunnites interpretations. Findings of the research based on analytical, descriptive and critical methods show that the narrations, especially those in Ahl-e-Sunah sources, do not have high credibility. And their content faces many problems, and their expression is not necessary not only for interpretive purposes; it also causes more differences between the two sects.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: The occasion of revelation
  • the narrations of the occasion of revelation
  • the verses of the Slander
  • the interpretations of the two great sects of Islam
  • Surah Noor
فهرست منابع
1. قرآن کریم، ترجمه: آیت‌الله مکارم شیرازی.
2. ابن‌ابی‌حاتم (رازی)، عبدالرحمن محمد بن ادریس، الجرح والتعدیل، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1422ق.
3. ابن‌ابی‌حاتم (رازی)، عبدالرحمن محمد بن ادریس، تفسیر القرآن العظیم، ریاض: مکتبة نزار، 1419ق.
4. ابن‌بابویه، محمد بن علی، الخصال، مصحح: غفاری، قم: جامعه مدرسین، 1362ش.
5. ابن‌حبان، ابی‌حاتم محمد، المجروحین من المحدثین، ریاض: دارالصمیعی، 1420ق.
6. ابن‌حبان، ابی‌حاتم محمد، الثقات، حیدرآباد: دائرة المعارف، 1430ق.
7. ابن‌داوود الحلی، تقی الدین حسن بن علی، کتاب الرجال، تهران: دانشگاه تهران، 1342ش.
8. ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبیر، قاهره: مکتبه الخانجی، 1421ق.
9. ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، چاپ اول، بیروت: موسسه التاریخ، بی تا.
10. ابن غضائری، احمد بن الحسین، الرجال ابن الغضائری، قم: دارالحدیث، 1422ق.
11. ابن فارس، احمد، مقایس اللغه، قم: مکتبته الاعلام الاسلامیه، 1404ق.
12. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.
13. بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بعثت، 1416ق.
14. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، چاپ دوم، قاهره: احیاء الکتب السنه، 1410ق.
15. بهرامی، محمد، نقد و بررسی کتاب‌های اسباب نزول، نشریه پژوهش‌های قرآنی، 1374، شماره 2.
16. تهانوی، محمدعلی، کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، بیروت: ناشرون، بی‌تا.
17. جرجانی، احمد بن عبدالله بن عدی، الکامل فی الضعفاء الرجال، ریاض: رشد، 1434ق.
18. جمل، بسام، اسباب النزول، بیروت: مرکز الثقافی العربی، 2005م.
19. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: عبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
20. حجتی، محمدباقر، اسباب النزول، چاپ سیزدهم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1386ش.
21. حسینی، سید محمدرضا، نقدوبررسی شأن نزول آیه «إفک» با رویکرد تاریخی، پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، 1398، شماره 9.
22. حسینیان مقدم، حسین، بررسی تاریخی تفسیری حادثه إفک، تاریخ اسلام در آینۀ پژوهش، 1384، شماره 7.
23. خالد البرقی، احمد بن عبدالله، رجال البرقی، قم: موسسۀ امام صادق ×، 1430ق.
24. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایه الکبری، بیروت: البلاغ، 1419ق.
25. خویی، سید ابوالقاسم، معجم الرجال الحدیث، چاپ اول، بیروت: 1403ق.
26. ذهبی، محمد بن احمد بن عثمان، تذکره الحفاظ، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.
27. ذهبی، محمد بن احمد بن عثمان، سیر اعلام النبلاء، بیروت: مؤسسه الرساله، 1412ق.
28. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ترجمه: خسروی، تهران: مرتضوی، 1374ش.
29. رشید رضا، محمد، تفسیرالقرآن العظیم (المنار)، چاپ دهم، بیروت: دارالتراث العربی، 1423ق.
30. زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن ترجمه: آرمین، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی، 1385ش.
31. زرکشی، بدرالدین، البرهان ترجمه حسین صابری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1392ش.
32. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتب العربی، 1407ق.
33. سید مرتضی (علم الهدی)، علی بن الحسین، الامالی، قاهره: دارالفکر، 1998م.
34. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، ترجمه: حائری قزوینی، تهران: امیرکبیر، 1380ش.
35. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، الدرالمنثور فی تفسیر المأثور، قم: آیت الله مرعشی، 1404ق.
36. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، طبقات الحفاظ، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1414ق.
37. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین حوزه، 1374ش.
38. طباطبایی، محمدحسین، قرآن در اسلام، قم: بوستان کتاب، 1388ش.
39. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه کرمی، تهران: فراهانی، 1360ش.
40. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی، 1375ش.
41. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
42. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، قم: نشر فقاهت، 1417ق.
43. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، بیروت: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
44. طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق: جواد قیومی، چاپ اول، قم: نشر اسلامی، 1415ق.
45. طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: اسلام، 1378ش.
46. عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، قم: مؤسسۀ آل البیت ^، 1409ق.
47. عزیزی، حسین (و همکاران)، راویان مشترک شیعه و سنی، قم: بوستان کتاب، 1380ش.
48. عسقلانی، احمد بن علی بن حجر، الاصابة فی تمیز الصحابه، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
49. عسقلانی، احمد بن علی بن حجر، تذهیب تقریب التهذیب، بیروت: مکتبه الرشد، 1431ق.
50. عقیلی، محمد بن عمرو بن موسی بن حماد، الضعفاء الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1404ق.
51. علوی مهر، حسین، تفسیر ترتیبی روایی، قم: نشرالمصطفی، 1398ش.
52. عنانه، غازی، اسباب النزول القرآنی، بیروت: دارالجیل، 1411ق.
53. فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیرالکبیر، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
54. فراهیدی، خلیل ابن احمد، العین، قم: هجرت، 1409ق.
55. فسوی، یعقوب بن سفیان، معرفه والتاریخ، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.
56. قرائتی، محسن، تفسیر نور، چاپ یازدهم، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1383ش.
57. قرشی، علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت، 1377ش.
58. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم: دارالکتب، 1363ش.
59. کاشانی، ملا فتح‌الله، زبدة التفاسیر، قم: بنیاد معارف اسلامی، 1423ق.
60. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال (رجال کشی)، تحقیق: میبدی، تهران: وزارت ارشاد، 1382ش.
61. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1404ق.
62. مزی، جمال‌الدین ابی‌الحجاج، تهدیب الکمال فی اسماء الرجال، بیروت: مؤسسة الرساله، 1415ق.
63. مسلم، ابن‌حجاج قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، محقق: عبدالباقی، قاهره: دارالحدیث، 1412ق.
64. مشکینی، ابراهیم، اصحاب الاجماع، قم: مؤسسۀ امام حسن ×، 1413ق.
65. معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم: تمهید، 1392ش.
66. مغنیه، محمدجواد، الکاشف، تهران: دارالکتب الاسلامی، 1424ق.
67. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم: دار الکتب الإسلامیة، 1374ش.
68. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق: محمدجواد نائینی، بیروت: دارالاوضاء، 1410ق.
69. نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1404ق.
70. نسایی، احمد بن علی، السنن الکبری، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1411ق.
71. نفیسی، شادی، علامه طباطبایی و معیارهای فهم و نقد اسباب النزول، آموزه‌های قرآنی، 1381، شماره 2.
72. نهاوندی، محمد بن عبدالحیم، نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسۀ البعثة، 1428ق.
73. واحدی، علی بن محمد، اسباب نزول قرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1411ق.
74. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، قم: مکتبة اعلام الاسلامی، 1414ق.
دوره 7، شماره 13 - شماره پیاپی 13
پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی، سال هفتم، شماره 13،پاییز و زمستان 1399 ، ص 9-282
اسفند 1399
صفحه 169-200
  • تاریخ دریافت: 18 اردیبهشت 1399
  • تاریخ بازنگری: 19 شهریور 1399
  • تاریخ پذیرش: 20 مهر 1399