نقش انقلاب اسلامی در فعالیت‌های فناورانه دانش حدیث

اشاره

اگرچه تلاش علما برای تداوم و توسعه دانش‌های حدیثی همواره و به صورت مستمر و علی رغم فراز و نشیب‌های تاریخی برقرار بوده است ولی نگاهی به تاریخ حدیث حکایت از آن دارد که همراهی و حمایت حاکمان سیاسی نقش برجسته‌ای در توسعه، تعمیق و به ثمر نشستن این تلاش‌ها داشته است. نگارش جوامع اولیه و ثانویه حدیثی شیعه، در حکومت آل بویه به مرکزیت بغداد و حکومت صفویه در اصفهان از این نمونه‏هاست. این دو حکومت نقش بسزایی در توسعه فعالیت‌های حدیثی علمای شیعه ایفا نموده است که نگارش این جوامع را می‌توان به عنوان قله این فعالیت‌ها به شمار آورد.

بر همین اساس، پس از انقلاب اسلامی ایران و شکل‏گیری جمهوری اسلامی که برپایه مبانی اسلامی شیعی شکل گرفته و قوامش بر کلام معصومان است، انتظار می‌رود کارهای ارزشمندی در حوزه حدیث به انجام رسیده باشد.

شکوفایی حدیث و علوم حدیث پس از انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی نقطه عطف مهمی در تاریخ کشور ایران به شمار می‏رود. این رویداد مهم در ابعاد مختلف تأثیرات شگرفی داشته و زمینه‌های رشد و پیشرفت را فراهم نموده است. یکی از این ابعاد مهم، پیشرفت علمی است. علم پایه همه پیشرفت‏های یک جامعه است. در روایتی از امام علی علیه السلام آمده است که: «العلم سلطان من وجده صال به و من لم یجده صیل علیه» دانش، سلطنت و قدرت است، هر که آن را بیابد با آن یورش برد و هر که آن را از دست بدهد بر او یورش برند (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، بی‌تا: 319).

مقام معظم رهبری در این باره می‌فرمایند:

«یکی از کارهای مهم انقلاب این بود که علم را در داخل کشور ترویج کرد» (پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، 1383) در این راستا به برکت انقلاب اسلامی ایران زمینه پیاده سازی بسیاری از احکام اسلامی و نشر و گسترش ارزش‌ها و معارف دینی فراهم آمد. «انقلاب اسلامی افتخارش این است که ارزش‌های اسلامی، توحید، احکام الهی و ارزش معنویت اسلام را، دارد به دنیا معرفی می‌کند و موفق شد» (همان، 1385).

در حوزه حدیث، پس از انقلاب اسلامی، فعالیت‏های چشمگیری انجام شده است که می‏توان چنین دسته‏بندی کرد:

1. کارهای پژوهشی گروهی: پیش از انقلاب کارهای گروهی بسیار محدود بود و نمونه‏های اندکی، مانند کار جامع احادیث شیعه با نظارت آیت الله بروجردیe و کار معجم حدیث، زیر نظر آیت الله خوییe، انجام می‏شده است. اما پس از انقلاب کارهای پژوهشی گروهی بسیار جدی‏تر و بیشتر در زمینه حدیث و علوم مرتبط با آن انجام شده است. .

2. ایجاد مراکزی برای فعالیت‏های پژوهشی در زمینه حدیث: پیش از انقلاب اسلامی مراکز محدودی متکفل انجام کارهای پژوهشی بودند، اما پس از انقلاب مراکز گوناگونی ایجاد شدند تا به شیوه تخصصی کارهای پژوهشی انجام دهند که از آن میان می‏توان به مرکز دارالحدیث، بنیاد پژوهش حدیث آستان قدس رضوی، مرکز تخصصی حدیث حوزه، و نظایر آن اشاره کرد.

3. تشکیل گروه‌های آموزشی حدیث: تحصیل نظام‏وار و تخصصی حدیث از جمله زمینه‏هایی بود که پس از انقلاب اسلامی به گونه جدی انجام و مراکز آموزشی تخصصی در حوزه علوم حدیث ایجاد شد. پیش از انقلاب گرچه برخی از درس‏ها در زمینه علوم حدیث وجود داشته است. که می‏توان به درس‏های استاد شانه‏چی در دانشگاه مشهد اشاره کرد، اما علوم حدیث به مثابه یک گروه آموزشی سابقه‏ای در پیش از انقلاب ندارد. از آن نمونه می‏توان به دانشگاه قرآن و حدیث وابسته به مرکز دارالحدیث و گروه علمی تربیتی علوم حدیث در جامعه المصطفی که اخیرا به مدرسه عالی علوم حدیث ارتقا یافته است، و هم‌چنین گروه علمی تازه تاسیس مرکز تخصصی حدیث حوزه اشاره کرد.

4. راه‏اندازی نشریات تخصصی حدیث: زمینه‏های انتشار نتیجه پژوهش‏های صورت گرفته در حوزه حدیث، با ایجاد نشریات تخصصی حدیثی، پس از انقلاب فراهم‏تر شد. در حال حاضر نشریات تخصصی که دارای رتبه‏های علمی و پژوهشی‏اند بسیارند. نشریه علوم حدیث، علوم حدیث عربی، حدیث اندیشه، میراث حدیث شیعه، سفینه، نهج‌البلاغه، مطالعات قرآن و حدیث، علوم حدیث تطبیقی و نظایر آن.

5. ایجاد کتابخانه‏های تخصصی: کتابخانه‏های تخصصی گوناگونی در شهرهای مختلف برای مطالعه پژوهشگران علم حدیث ایجاد شد. افزون بر کتابخانه‏های فیزیکی (کتاب‏های چاپی)، کتابخانه‏های رقمی در حوزه حدیث نیز در حال توسعه‏اند.

6. برگزاری همایش‏های تخصصی حدیث: همایش‏های گوناگون برگزار شده برای بزرگداشت محدثان، از نمونه‏های آن است.

7. حضور بانوان در انجام فعالیت‏های پژوهشی و علمی در زمینه حدیث: با ایجاد دانشگاه‏ها و دانشکده‏های تخصصی حدیث، و پذیرش دانشجوی زن، امروزه متخصصان حدیثی در میان بانوان فراوان‏اند. افزون بر آن، حوزه‏های علمیه بانوان نیز پس از انقلاب بسیار تأسیس شده است و در پی آن طلاب بانو، با مباحث حدیثی نیز آشنا می‏شوند.

8. پرداختن به مباحث نظری در زمینه حدیث: پیش از انقلاب چنین مباحثی به این گستردگی انجام نمی‏پذیرفته است. به سبب گسترش مراکز تخصصی حدیث، پژوهشگران مجال هم‏اندیشی و نظریه‏پردازی درباره مباحث حدیثی می‏یابند؛ به گونه‏ای که امروزه به برکت این نشست‏ها مسائلی در زمینه حدیث طرح می‏شود که نظیری در گذشته نداشته است.

9. بازآرایی و استخراج احادیث مشترک شیعه و اهل‌سنت: مباحث مقارنه حدیث که از دیرباز نیز مطرح بوده، پس از انقلاب شکل‏های منسجم‏تری یافته است‏ (مهریزی، ظهور فضای جدی در مطالعات حدیثی، 1387: 86).

10. استفاده از فناوری اطلاعات در انجام فعالیت‏های پژوهشی حدیثی: از جمله کارهایی که در زمینه حدیث به گونه کامل پس از انقلاب به آن پرداخته شده، استفاده از فناوری اطلاعات است، که در ادامه به تفصیل به این موضوع پرداخته خواهد شد.

فناوری اطلاعات و گسترش علوم حدیث

حدیث به عنوان مادرِ بسیارى از علوم اسلامى یا همه آنها (پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، 1374) جایگاه ویژه‌ای در میان علوم اسلامی دارد. میراث ارزشمند حدیث شیعه از آغاز تاکنون در شاخه‌های مختلف متن پژوهشی، درایه، رجال، تاریخ حدیث، تدوین مجموعه‌های جدید، تصحیح، تعلیق، مسندنویسی، مستدرک نویسی، احیای نسخه‌های خطی و. . . مورد تدبر و پژوهش حدیث پژوهان بوده است؛ اما در عصر حاضر به جهت فراهم شدن ابزارهای جدید در شیوه‌های تحقیق و پژوهش و خصوصا به جهت آن که فناوری اطلاعات و فضای مجازی در خدمت علوم و از جمله آنها دانش حدیث درآمده است؛ زمینه فعالیت‌های جدیدی برای خدمت به حدیث و تکمیل مسیر تکامل آن فراهم آمد.

دوره 40 ساله پس از انقلاب اسلامی ایران، شاهد تحولی شگرف و با سرعت بیشتر از دوره‌های قبل بود به عنوان نمونه در ابتدای همین دوره معاجم لفظی برای منابع اصلی حدیثی تهیه شد که پس از گذشت زمان کوتاهی جای خود را به ابزارهای الکترونیکی داد.

ظهور رایانه و استفاده از آن در زمینه‏های گوناگون پژوهشی و آموزشی، فعالیت‏های پژوهشی حدیثی را نیز تحت تأثیر قرار دارد. نشر و توزیع سریع و آسان منابع سبب شد، از همان سال‏های آغازین پیروزی انقلاب اسلامی، پژوهشگران حوزوی به فکر استفاده از این فناوری‏ها در علوم اسلامی باشند. گام نخست در این زمینه با تأسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برداشته شد و نخستین کار نیز در حوزه حدیث صورت گرفت. مهم‌ترین کارهای انجام شده حدیثی در شکل رقمی نیز در مراکز حوزوی و به طور ویژه در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور است.

دست‏آوردهای حدیثی

ویژگی‌های انحصاری رایانه و فناوری اطلاعات، زمینه نوینی را برای پژوهش در منابع و دستیابی به آموزه‌های حدیثی و نیز انجام کارهای سخت و طولانی را در مدت زمان کوتاهی فراهم آورده است. بر این اساس، در دهه‎های اخیر، پژوهشگران و مؤسسات تحقیقاتی، فناوری اطلاعات و ویژگی‌های آن را به خدمت حدیث درآورده‌اند.

در نتیجه به کارگیری ابزارهای رایانه‏بنیان، فرصت‏هایی در اختیار پژوهشگران حدیث قرار گرفته است که می‏توان از یک منظر آن را در دو دسته کلی جای داد: 1. رقمی‏سازی و فراوری محتواهای حدیثی؛ 2. عرضه نتیجه فراوری‏ها در سکوها و قالب‏های گوناگون.

1. رقمی‏سازی و فراوری محتواهای حدیثی

در این بخش از نوشته، کارهایی که با استفاده از رایانه برای تسهیل در پژوهش صورت گرفته، آورده می‏شود. هدف از انجام این کارها، دقیق‏تر کردن نتیجه پژوهش‏های حدیثی بوده است.

یک ـ دیجیتال‏سازی مصادر حدیثی

از مهم‌ترین فعالیت‌های فناورانه پس از انقلاب اسلامی، که عمدتاً در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در قم انجام شده است، تولید نرم‌افزارهای کاربردی متنوع برای حدیث پژوهان است. در اثر تولید این برنامه‏ها، همه منابع و مصادر حدیثی شیعه و شروح و ترجمه‏های آن رقمی ‏شده‏اند. رقمی‏شدن متون حدیثی ارزش بسیاری در پردازش هوشمند آن متون دارد، به گونه‏ای که امروزه مهم‌ترین سرمایه هر شرکتی که فعالیت‏های رقمی انجام می‏دهد، دادگان متنی ماشین‏خوان است. رقمی‏سازی درست و دقیق، و با کم‏ترین خطا، به این سبب با ارزش است که با استفاده از فنون پردازش زبان طبیعی می‏توان کارهای پژوهشی و آموزشی بسیاری از متون را انجام داد. افزون بر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، مرکز معجم فقهی که تحت اشراف آیت الله گلپایگانی ره فعالیت مینمود نیز به ویژه در رقومی سازی مصادر حدیثی اهل‌سنت کارهای ارزشمندی عرضه کرده است.

دو ـ اعراب‌گذاری مصادر حدیثی

اعراب گذاری متون عربی کار با سابقه‏ای است و پیشینه آن به صدر اسلام باز می‏گردد. مشهور این است که اصول نقطه گذاری واعراب قرآن را ابوالاسود دوئلی به دستور امام علی ابن ابیطالبg پایه گذاری کرده است. با وجود اینکه عربی، زبان مادری عرب‌ها بوده است، ولی آنان بر درست نویسی و درست خوانی متن قرآن کریم اهتمام ویژه‌ای داشته‌اند و ائمه دین هم بر این مسئله تأکید می‏کرده‏اند.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به منظور بازساخت و احیای انبوه اطلاعات حدیثی اقدام به اِعراب گذاری متون اصیل روایی کرده است. این اقدام که با پشتوانه علمی و پژوهشی صورت پذیرفته، افزون بر تسهیل در دستیابی همه علاقه‌مندان به مفاهیم منابع دست اول اسلامی، می‏تواند تلاشی برای حفظ و صیانت این میراث عظیم اسلامی و فرهنگی برای نسل‌های آینده در سیر تطور و تحول زبان و فرهنگ باشد. در ادامه و با به کارگیری شیوه‌های هوشمند پردازش ماشینی، اعراب‏گذاری خودکار متون حدیثی آغاز گردید که پیشرفتی عظیم در عرضه کارهای فناوارانه حدیثی به شمار می‏رود و در زمینه آموزش و پژوهش اهمیتی بسیار دارد.

پردازش یک متن عربی و اعراب گذاری متون با اهداف مختلف مثل خوانا کردن متن و یا استخراج مشابهات متنی، با روش‌های متنوعی ممکن است انجام شود. این روش‌ها به خاطر اغراض مختلف با هم متفاوت خواهد بود؛ مثلاً اگر هدف اعراب گذاری متن باشد، روش پردازش با زمانی که بخواهیم متن را به هدف استخراج متشابهات پردازش کنیم، متفاوت است. حتی برای هدف‌های واحد هم روش‌های متفاوت وجود دارد؛ به عنوان نمونه، گاهی برای پردازش متن کاملاً مکانیزه عمل می‌شود و با رعایت قواعد زبان، متن را وارد رایانه می‌کنند و از یک برنامه برای پردازش متن استفاده می‌شود تا به نحو مطلوب اعراب گذاری شود (سقایی، فناوی اطلعات در خدمت اعراب‌گذاری احادیث اهل بیتb، 1383: 7).

از کارهای دیگر در زمینه اعراب احادیث، سامانه اعراب گذاری حدیث است که توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در پایگاه داده کاوی این مرکز عرضه شده است (www.ai.inoor.ir). هم‌چنین نرم افزار هوشمند اعراب گذاری احادیث را میتوان نام برد که بر اساس منطق قیاس و استنتاج احتمالی اقدام به شناخت اعراب کلمات می‌کند، توسط مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث طراحی شده است.

سه ـ برچسب گذاری‌های تخصصی

برچسب‏گذاری محتوا (Content tagging) عبارت از افزودن واژه یا عبارتی به بخشی از محتوا برای توصیف یا دسته‏بندی آن است. این کار، به ویژه در فضای رقمی بسیار متداول و سودمند است.

در این برچسب‏گذاری، واحدهای اطلاعاتی متون در زمینه‏های تعیین شده علامت‏گذاری می‏شوند، سپس عبارت‌های استخراج شده به کلمات قابل فهم و مستقل، با عنوان «کلیدواژه» تبدیل می‏گردند. برای افزایش ضریب بازیابی اطلاعات، هماهنگ‏سازی واحدهای اطلاعاتی هم‏معنا و اعمال سیستم‏های جانبی مشترکات، مترادفات و مرتبطات نیز انجام می‌پذیرد. دسته‏بندی و جداسازی مطالب مندرج در یک متن از متون تحقیقاتی سبب تسهیل در عرضه و ارتقای کیفیت اطلاع‏رسانی آن می‏گردد. به همین منظور محتویات یک متن پس از تعیین گروه‏های مختلف اطلاعاتی، به شیوه‏های دستی و ماشینی فرمت‏گذاری می‏شود. محققان به گونه خلاصه این کارها را انجام می‏دهند:

1. برچسب‏گذاری (فرمت‏گذاری)؛ 2. فهرست‏سازی؛ 3. هماهنگ‏سازی؛ 4. ایجاد نظام‏های جانبی (آیات، احادیث، اسناد، نام‏ها، اماکن، ازمنه، مفاهیم . . . )؛ 5. واژه‏سازی.

با این کار ماشین توانمند‏تر می‏شود، به گونه‏ای که از جستجوی لفظی صرف فراتر می‏رود و به مفاهیم می‏رسد. با استفاده از این کار پژوهشی، محققان می‏توانند محتواهای دلخواه را به گونه دقیق‏تر بیابند.

چهار ـ برچسب‌گذاری‌های موضوعی

برچسب‏گذاری موضوعی ارائه­کننده اطلاعات طبقه‏بندی شده بر اساس موضوع (چکیده)، نمایه و تک‏واژه، همراه با قابلیت‌های معاجم لفظی است.

در این شیوه به ترتیب چکیده متن با نشانی­دهی دقیق به منزله موضوع، زیرعنوان­های ترکیبی استخراجی از موضوع به مثابه نمایه و عناوین و تعابیر کلی‏تر برای رسیدن به نمایه‏ها به منزله تک‌واژه توسط محققان متخصص تولید شده است.

اطلاق موضوع (چکیده) به متن این­گونه انجام می­شود که محققان نخست یک فصل [حدیث یا بخشی از حدیث طولانی] را کاملاً مطالعه می­کنند و سپس مطالب آن را در عبارات و اصطلاحاتی می­آورند. این موضوعات (چکیده­ها) را به اصطلاح «روح کلی فصل» نامیده‌اند. این چکیده­ها به شکل موضوعات عادی، استنباطی، یا موضوعات دیگر که هر یک با علامتی ویژه استخراج می­گردد، ثبت می­شوند. هرگاه مطلبی به صراحت در متن نیامده باشد و از لوازم به شمار نیاید، با علامت خاص ثبت می­گردد تا بیانگر برداشت شخصی محقق از متن باشد (رستمیان 1379).

از ارکان معاجم موضوعی نشانی موضوعات است. روش نشانی­دهی بر اساس سطر و کلمه انجام می­گیرد؛ به این گونه که آغاز هر مطلب در موضوعات کاملاً مشخص گردید و برای نمونه اگر مطلب از وسط سطر 5 آغاز شود، شماره سطر و شماره کلمه در جای ویژه ثبت، و در برنامه نیز تعیین می­شود. از مهم‏ترین کارهای حدیثی که با استفاده از این شیوه تولید شده، معجم موضوعی بحار الانوار، معجم موضوعی وسائل الشیعه و معجم موضوعی کتب اربعه است که در مجموع مشتمل بر بخش اعظم روایات موجود در مصادر حدیثی شیعه است.

پنج ـ به‎کارگیری فنون متن‏کاوی

خصوصیات زبانی ویژه متون حدیثی (زبان عربی قدیم و متون روایت‏گونه)، مستلزم گردآوری و بهره گیری از شیوه‌های خاص پردازش زبان طبیعی، مانند متن‏کاوی است. متن‏کاوی به فرایند استخراج اطلاعات از متن با استفاده از ابزارهای تحلیل ماشینی گفته می‏شود. متن کاوی، حوزه‌ای نو و میان رشته‌ای است که از رشته‌های بازیابی اطلاعات، داده کاوی، یادگیری ماشینی، آمار و زبان شناسی محاسباتی مشتق شده است (Gupta and Lehal 2009, 60).

مهم‌ترین فعالیت‏‌های متن‏ کاوی هم در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی صورت گرفته است که متخصصان این مرکز، در این حوزه نظام‏‌های مختلف مبتنی بر متن‏ کاوی را طراحی کرده‏‌اند. این فعالیت‏‌ها در حوزه حدیث، شامل نمونه هایی همچون نظام کشف روایات مشابه است.

شناسایی میزان شباهت یک متن با حجم انبوهی از متون دیگر در متون حدیث، با استفاده از این نظام انجام می‌شود. ^[1] از جمله کاربردهای «سامانه تشخیص ماشینی روایات مشابه» عبارت‌اند از: تشخیص زیرمجموعه بودن احادیث، پیدا کردن متن و ترجمه، شناسایی احادیث غیرتکراری، شناسایی تعابیر مختلف اسناد، شناسایی کتاب‌های مفقوده، موضوعات مشابه، میزان احادیث مشابه بین معصومینb، شناسایی معصوم به عنوان راوی حدیث.

البته فعالیت‏‌های این مرکز در این حوزه، به همین سامانه خلاصه نمی‌شود و زمینه‌های لازم برای استفاده از فنون متن‏ کاوی در متون حدیثی ایجاد شده است. فعالیت‏های دیگری نیز در حال انجام است که هنوز به شکل محصول مستقل آماده ارائه نشده و یا ضمن محصولات دیگر، در حال عرضه است.

2. عرضه نتیجه فراوری‏ها در سکوها و قالب‏های گوناگون

در ادامه مهم‌ترین دست‏آوردهای حدیثی که در سایه ابزارهای فناورانه و امکانات و قابلیت‌های آن، به هم رسیده است بیان می‌شود.

یک ـ نرم افزارهای کتابخانه‏ای

پس از انقلاب اسلامی، مصادر حدیثی در مهم‌ترین موضوعات مطرح در این علم در کانون توجه مراکز حدیثی قرار گرفت و در نتیجه آن آثار حدیثی شیعه، اهل‌سنت، و عالمان برجسته علوم حدیث در قالب کتابخانه رقمی تولید شد.

دو ـ مصادر حدیثی شیعه

رقمی‌سازی مصادر حدیثی از اولین کارهایی بوده است که پس از انقلاب اسلامی، بدان توجه شده است. در گام‌های نخست، محتوای «کتب اربعه» و «بحارالانوار» که روی 15 دیسکت 3. 5 اینچی قرار داشت، با نام «معجم الفاظ نور» به جامعه علمی، ارائه گردید. این پدیده به دلیل ویژگی‌هایی که داشت، در فضای علمی آن روز، همگان را شگفت زده نمود و با استقبال و علاقه زیادی از سوی فرهیختگان مواجه گردید (اکبری، پایگاه جامع الاحادیث، 1393: 54).

وقتی محیط‌های ویندوز از حالت شانزده بیتی به‌ سی و دو بیتی انتقال یافت و ویندوز 95 در بازار عرضه شد، کارهای نرم افزاری به آن محیط منتقل شده و پس از آن برنامه «جامع الاحادیث» (نور 2. 5) ارائه شد که در حقیقت با این کار، نسل جدیدی از برنامه‌ها تولید شد.

نرم افزار جامع الاحادیث (نور 2. 5)، در حقیقت گام جدیدی بود که این تحول شگرف را به اوج خود رساند و به عنوان مهم‏ترین محصول روایی شیعه ظاهر شد که منابع ارزشمندی را در خود جای داد. این برنامه شامل: 187 عنوان 442 جلد کتاب حدیثی از 90 مؤلف بود و به عنوان اولین نرم ‏افزار حدیثى در محیط ویندوز عرضه گردید.

ویژگی‌هایی بی‌نظیری چون حجم بالاى اطلاعات و منابع، کیفیت محتوایى از قبیل اِعراب و دقت، عرضه قابلیت‌‌هاى مختلف فنى در بخش جستجو و نمایش، به همراه دیگر مزایاى این نرم ‏افزار، موجب شد تا این برنامه از سال 1379 تا سالیانی به عنوان مهم‏ترین نرم ‏افزار حدیثى مورد استفاده پژوهشگران علوم اسلامى قرار گیرد.

این برنامه به دلیل استقبال خوب کاربران از آن، بعدها با تغییرات اساسی در تعداد منابع و امکانات پژوهشی روزآمد شد و با عنوان «جامع الاحادیث 3. 5» ارائه گردید.

سه ـ مصادر حدیثی فریقین

افزون بر مصادر حدیثی شیعه، مصادرحدیثی اهل‌سنت نیز در کانون توجه قرار گرفت و در مراکز گوناگون پژوهش حدیث در این زمینه فعالیتهایی انجام شد. در این میان، تولید نرم‌افزاری که دربردارنده احادیث فریقین باشد، بیش از همه رشته‌های علوم اسلامی ضرورت داشته و قابل توجه بوده است تا محققان هریک از مذاهب اهل‌سنت و امامیه اسلامی بتوانند با بهره‌گیری از کارآمدترین و جدیدترین ابزارهای رایانه‌ای به پژوهش‌های فقهی و اعتقادی بپردازند. مرکز معجم فقهی از اولین مراکزی بود که به این موضوع اهتمام ویژه داشت و مصادر حدیثی فریقین را در کنار یکدیگر عرضه می‌نمود.

بر این اساس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیز نسخه اولیه نرم‏افزار کتابخانه جامع روایات فریقین را تولید کرد. آنچه در تولید این نرم‌افزار مورد توجه قرار گرفته، عرضه مجموعه‌ای کامل از مهم‌ترین مصادر اصیل و متقدم حدیثی شیعه و اهل‌سنت است که با ارائه 20 عنوان کتاب در 137 جلد، شامل کتاب‌های «نهج البلاغه»، «صحیفه سجادیه»، «المحاسن»، «الکافی»، «من‌لایحضره‌الفقیه»، «التهذیب»، «الاستبصار»، «الخصال»، «معانی الأخبار»، «ثواب الأعمال و عقاب الأعمال»، «صحیح البخاری»، «صحیح مسلم»، «سنن النسائی»، «سنن الترمذی»، «سنن ابی‌داود»، «سنن ابن ماجه»، «موطأ مالک»، «سنن الدارمی»، «المجتبی من السنن» و «مسند احمد» می‌گردد؛ بنابراین، مجموع کتاب‌های نرم‌افزار شامل 10 عنوان کتاب از منابع شیعی و 10 عنوان کتاب از منابع اهل‌سنت است.

چهار ـ برنامه‏های شخصیت‏محور

عالمان سترگ در پیشبرد علم و تنظیم و تبویب شاخه‌های علمی و مباحث آن، نقش مهمی را ایفا کرده اند. در حوزه حدیث، محدثان برجسته برای تدوین متون حدیثی و نیز باب‌بندی، ترجمه، شرح و سایر فعالیت‌های مرتبط با حدیث، کوشش بسیاری کرده‌اند.

یکی از اقدامات صورت گرفته برای تسهیل دسترسی به مجموعه این آثار و خدمات تولید نرم افزارهای شخصیت محور، به ویژه مجوعه آثار محدثان بزرگ بود.

از ویژگی‌های پروژه‌های شخصیت محور این است که محقق و پژوهشگر می‌تواند به آسانی به تمامی آثار یک اندیشمند که در رشته‌ها و علوم گوناگون تالیف نموده است در یک نرم افزار دسترسی داشته باشد. این روش از عرضه مجموعه آثار یک دانشمند، در محافل علمی دنیا امری متداول و پذیرفته شده است.

تاکنون برای محدثان بزرگی چون: شیخ کلینی، شیخ صدوق، شیخ طوسی، شیخ بهایی، شیخ حر عاملی، فیض کاشانی، محدث جزائری و. . . نرم‏افزارهای مستقل ارائه شده است.

پنج ـ نرم افزارهای پژوهش‌بنیان

تولید نرم‏افزارهای حدیثی محدود به عرضه نسخه رقمی کتاب‏ها نبوده است و نرم‏افزارهای گوناگونی نیز تولید شده است که در آن فراداده‏ها و توصیف‏گرهایی به محتوا افزوده شده است تا کار پژوهشگران از جستجوی لفظی صرف فراتر رود و مفاهیم و معانی را نیز در برگیرد. این برنامه‏ها در شکل‏های ذیل معرفی می‏شوند:

شش ـ معاجم موضوعی

برنامه‌های موضوعی بر خلاف نرم افزارهای کتابخانه‌ای و معاجم لفظی، پژوهشگر را از مسیر کلیدواژه به موضوعات و سپس به متن منبع حدیثی منتقل می‌کند. تولید برنامه‌های حدیثی با شیوه ارائه در قالب معجم موضوعی، گام جدیدی بود که از همان روزهای نخست حضور رایانه در محافل علمی شروع شد.

اولین کار موضوعی به کتاب گران‌سنگ بحارالانوار اختصاص دارد که مهم‌ترین ویژگی آن، ارائه بیش از 21929 کلید واژه، افزون بر 10871 نمایه ترکیبی، 13477 نشانی به همراه بیش از 122919 موضوع است.

در این برنامه کاربر می‌تواند به جستجو در متن و عناوین ابواب کتاب‎ها بپردازد و با ترکیب ریشه‌ها، کلیدواژه و نمایه‌ها، حوزه تحقیق خود را در میان موضوعات حدیثی برنامه گسترش دهد. ارجاع اصطلاحات هم‌عرض در نظام مترادفات، تفکیک اصطلاحات چند معنایی در نظام مشترکات، ارائه فهرست مفاهیم وابسته در نظام مرتبطات، از امکانات مفیدی است که در این برنامه ارائه شده است. به تازگی نسخه دوم این برنامه در قالب جدیدی که متفاوت از ساختار برنامه‌های موضوعی سابق است، ارائه شده است که کار استفاده از این نرم افزار را بسیار آسان نموده است.

پس از این در ادامه برای «کتب اربعه» و نیز «وسائل الشیعه» معجم موضوعی تهیه شد که هم اکنون در دسترس محققان حدیثی است.

هفت ـ نهج‌البلاغه

نهج البلاغه این اثر گرانسنگ سید رضی در میان کتاب‌های حدیثی شیعه، بسیار مورد توجه مخاطبان عمومی و اختصاصی است. وقتی سال 1379 از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی به عنوان سال امام علی علیه السلام نام‌گذاری شد، فرصت مناسبی به دست آمد که کارهای انجام شده در این حوزه با شتاب بیشتری به اتمام برسد و در قالب نرم افزار هم ارائه گردد. در این باره در همان سال دو اثر مهم در عرصه فناوری اطلاعات قد علم کرد. اول نرم افزار «دانشنامه علوی» از محصولات حدیثی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بود. این برنامه شامل 110 عنوان کتاب در بیش از 280 جلد، درباره نهج‌البلاغه بزرگ ترین دایرة المعارف رایانه‌ای سخنان امام علی علیه السلام است. در این برنامه 33 عنوان شرح و تعلیقه در 163 جلد به زبان‌های فارسی و عربی، 26 ترجمه به زبان‌های فارسی، انگلیسی و فرانسوی و 7 شرح و ترجمه منظوم ارائه شد. هم‌چنین متن نهج‌البلاغه براساس پنج نسخه معتبر به نمایش گذاشته شد.

برنامه مهم دیگری که در آن روزها ارائه شد نرم افزار «نهج‌البلاغه» مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان بود. در این برنامه متن 205 جلد کتاب در مورد نهج البلاغه همراه 16000 موضوع به صورت ساختار درختی گنجانده شده است. نمایش متن آیات قرآن کریم به همراه ترتیل، احادیث نبوی، امثال و حکم، شخصیت ها، نسخه بدل، سندها و مصادر و نیز ترجمه‌هایی به زبان: فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی و اردو از قابلیت‌های مهمّ این دانش نامه به شمار می‌آید. از دیگر امکانات برنامه، ارائه لغت نامه با ترجمه فارسی و عربی شامل بیش از 5000 لغت و معجم المفهرس نهج البلاغه می‌باشد.

هشت ـ رجال حدیث و اسناد روایات

ارتباط تنگاتنگ سند با متن حدیث و تأثیر ویژگی‌های راویان و اسناد در قضاوت درباره اعتبار یا عدم اعتبار روایات و نیز نیازمندی محققان در پژوهش‌های سندی مرتبط با روایات، ایجاب می‌کرد که به علم رجال و راوی شناسی و منابع رجالی توجه ویژه شود. به همین منظور مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در این زمینه هم اقدام به تولید یک برنامه رجالی نمود که از آن زمان تاکنون مهم‌ترین نرم افزار رجالی شیعه به شمار می‌آید.

نرم افزار «درایة النور»، نخستین نرم افزار تخصصی رجالی شیعه است که علاوه بر ارائه متن کتاب‌های هشتگانه رجال شیعه و نیز معجم رجال الحدیث آیت الله خویی، زمینه بسیاری از فعالیت‌های پژوهشی رجالی را فراهم آورده است. آشنایی و مطالعه و شرح حال راویان حدیث، ارزیابی و بازسازی اسناد، شناسایی راویان حدیث از طریق دو فهرست عنوان معیار و عنوان اصلی و ده‎ها امکان متنوع و پیشرفته پژوهشی دیگر، از جمله موضوعات این نرم افزار تخصصی است.

نرم افزار رجالی درایه النور، گام مهمی در سرعت و دقت پژوهش‌های رجالی محققان این حوزه برداشت، از این رو، پس از دریافت نظرات کاربران و تکمیل امکانات و قابلیت‌های پیشرفته، نسخه جدید این برنامه تهیه شده است که به زودی رونمایی می‌شود.

پس از ارائه درایه النور، به منظور توسعه قابلیت‌ها و تعمیم امکانات برنامه درایه النور به سایر کتاب‌های رجالی، نرم‌افزار دیگری با عنوان «فرهنگ اسناد کتب شیخ صدوق»، عرضه شد؛ این برنامه مشتمل بر متن کامل 10 کتاب حدیثى شیخ صدوقe به همراه بررسى اسناد آنها است که مانند درایه النور اسناد احادیث را بازسازى نموده و ویژگی هایی از قبیل تعلیق، تحویل، عطف، ضمیر و. . . در اسناد را مشخص نموده است.

پس از این، تولید کتابخانه ای برای منابع رجالی شیعه، در دستور کار قرار گرفت. محدود بودن منابع رجالی شیعه، به اصول ثمانیه رجالی و معجم رجال الحدیث در نرم‌افزار درایة النور و نیاز پژوهشگران مباحث رجالی و حدیثی به منابع تحقیقی بیشتر و بهره‌گیری از نظرات علمی و کارشناسی بخش قابل توجهی از دانشمندان رجال حدیث شیعه، زمینه‌ساز تولید نرم‌افزار دیگری با عنوان «کتابخانه رجال شیعه» گردید.

در این برنامه، متن مهم‏ترین کتاب‎های شیعه در زمینه رجال، همراه با قابلیت‏هاى متنوعى جهت جست‌وجو و انجام پژوهش‏هاى گوناگون در آن‏ها فراهم آمد. این کتابخانه شامل حدود یکصد عنوان از منابع و تألیفات مهم علم رجال است. انواع مختلف نگاشته‌های رجالی گردآمده در این مجموعه، اعم از طبقات، فهرست‌نگاری، تک‌نگاری، جرح ‌و تعدیل و غیره که در فاصله زمانی قرن سوم هجری تا قرن اخیر به رشته تحریر درآمده است، کتابخانه نسبتاً کامل و جامعی را، با بیش از پانصد جلد کتاب، در اختیار محققان و طلاب سطوح عالی حوزه و دانشجویان علوم حدیث قرار می‌دهد.

ارائه کتابخانه‌ای در زمینه علوم حدیث را میتوان یکی از مهم‌ترین خلأها در زمینه نرم افزارهای حدیثی به شمار آورد که علی رغم نیاز شدید محققان به آن تا کنون تولید نشده است.

نه ـ حدیث در وب

از روزهای نخست حضور اینترنت در ایران، بخشی از فعالیت‌های حدیثی معطوف به سمت وب شد. به عنوان نمونه پایگاه حوزه از اولین پایگاه هایی بود که با محتوای فارسی در اینترنت پا به عرصه وجود گذاشت و ترویج معارف حدیثی را مد نظر قرار داد.

در روزهای نخست، مهم‌ترین رویکرد پایگاه حوزه که اساس فعالیت‏های اولیه آن را تشکیل می‏داد، تهیه دانشنامه‏هایی در موضوعات مختلف و از جمله دانشنامه علوم حدیث در اینترنت بود. دانشنامه علوم حدیث، درخت‌واره‌ای از علوم حدیث بود که از طریق مرور مسیر شاخه‌ها و زیر شاخه‌ها، مباحث حدیثی را در اختیار کاربران قرار می‌داد. این دانشنامه اکنون در قالب 70 نمایه شامل؛ 18 نمایه اصلی و 52 نمایه فرعی، بر روی پایگاه اینترنتی حوزه در دسترس علاقمندان می‌باشد. ^[2]

پایگاه حدیث وابسته به مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث نیز از جمله پایگاه‌هایی است که از همان ابتدا به ارائه مباحث مرتبط با حدیث و علوم حدیث پرداخت و اکنون در شمار پایگاه‌های مهم و تأثیرگذار در این موضوع است.

در زمینه ارائه متون حدیثی برای متخصصان و پژوهشگران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در ادامه تولید نرم‌افزارهای متنوعی که در حوزه حدیث عرضه نمود، در سال‌های اخیر، اقدام به راه‌اندازی وب‌گاهی حدیثی نمود، ^[3] تا ضمن عرضه دست‌آوردهای پیشین خود در محیط وب، قابلیت‌های جدیدی را در اختیار جامعه‌ حدیث‌پژوهان و محققان علاقمند به مباحث حدیثی قرار دهد.

 وب‌گاه جامع الاحادیث، وب‌گاهی حدیث محور است که از قالب کتابخانه‌ای خارج شد (بهرامی، وبگاه نور حدیث، 1397، 16) در آن مجموعه روایات موجود در حدود 200 عنوان از مصادر حدیثی شیعه عرضه گردیده است. این عناوین که شامل بیش از 500 جلد می‌باشد، فهرست نسبتا کاملی از کتاب‌های حدیثی شیعه است که مصادر ادوار مختلف نگارش حدیث، به خصوص کتاب‎های حدیثی باقیمانده از پنج قرن اول را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این، برخی از مهم‌ترین منابع مهم مورد توجه و استفاده حدیث‌پژوهان در دوره‌های متأخر نیز با این مجموعه همراه شده است.

می‌توان گفت هر کدام از فعالیت‌های حدیثی که طی سال‌های متمادی در مرکز انجام شده، بخشی از پایگاه نورحدیث را شکل داده است؛ به بیان دیگر، این پایگاه، برآمده از قریب به سی سال تلاش مرکز نور در حوزه حدیث است (همان).

وبگاه نورحدیث، در حقیقت نسخه آنلاین نرم افزار جامع الاحادیث است که البته به اقتضای فضای وب، قابلیت‌های متناسب با وب را در خود جای داده است. از ویژگی‌های این وب‌گاه که آن را از نرم‌افزار جامع الاحادیث متمایز می‌سازد، این است که به جای عرضه متن کامل کتاب‌ها، فهرست کاملی از احادیث اهل بیتb از کتاب‌های حدیثی را استخراج و ارائه کرده است. در فضای عرضه حدیث محور، امکانات بیشتری در ارتباط با هر حدیث ارائه و فراهم ‌شده است. با توجه به ارتباط وثیق احادیث با محتوایی که در کتاب‌ها، در کنار احادیث عرضه شده است، کاربرمی تواند حدیث مورد نظر را با زدن یک کلید در خلال صفحات کتاب در کتابخانه برخط نورلایب مشاهده نماید.

منابع حدیثی این پایگاه شامل احادیث، ترجمه‌ها و شروح نگاشته شده بر روایات می‌باشد که در حال حاضر بیش از 393000 حدیث را در خود جای داده است؛ بیش از 86 هزار روایت در پایگاه دارای ترجمه است و برای ترجمه آنها از 133 عنوان کتاب در 218 جلد استفاده شده است. هم‌چنین بیش از 35 هزار روایت پایگاه که بخش عمده آنها، روایات کتب اربعه حدیثی است، دارای شرح است. برای این شروح از 19 عنوان کتاب در 106 جلد استفاده شده است، که این آمار در حال افزایش نیز هست. هم‌چنین امکان گفت‌وگو در خصوص ترجمه‌ها و شروح نقل شده از کتاب‌ها و یا افزودن ترجمه‌ و شرح توسط کاربران نیز در ذیل هر حدیث فراهم آمده است.

از ویژگی‌های برجسته نورحدیث، استفاده از امکانات هوشمندسازی متون حدیثی است. پردازش هوشمند متون، از فناوری‌های نسبتاً جدید است. استفاده از پردازش‌های ماشینی و هوشمند، هم در بخش آماده سازی اطلاعات و کارهایی مانند، اعراب و برچسب گذاری متون بکار گرفته شده و هم در بخش ارائه مطالب برای کاربر، در کارهایی مانند مشابه یابی لفظی و معنایی روایات به کار گرفته شده است که در قسمتی تحت عنوان احادیث مرتبط به آن پرداخته شده است.

علی‏رغم کارهای ارزشمند انجام گرفته در زمینه حدیث، هنوز کارهای انجام نشده بسیار وجود دارد که بایسته است مراکز حدیثی به آن بپردازند. از جمله آن توجه به تولید برنامه‏هایی برای حامل‏های همراه است. همه‏گیری استفاده از ابزارهای هوشمند همراه فرصتی برای توسعه‏دهندگان و برنامه‏نویسان فراهم آورده است تا برنامه‏های کاربردی متناسب با عرضه در این وسایل تولید کنند. مراکز حدیثی نیز فعالیت‏هایی در این باره انجام داده‏اند؛ اما نیاز جامعه کاربران بیش از آن است.

پی‌نوشت‌ها

[1] برای این کار سامانه‏ای، به شکل مبتنی بر وب ارائه شده است و در نشانی اینترنتی: http://textmining. noorsoft. org/FA/SimilarHadith در دسترس است.

[2] دسترسی به این دانشنامه در وبگاه اطلاع رسانی حوزه با نشانی:

 www. hawzah. net/fa/Subjects/78448.

[3] پایگاه جامع الاحادیث (نورحدیث) با نشانی: www. noorhadith. ir.